Annotationes in Epistolas Pavli Ad Timotheum : [Bugenhagen, Johannes], [1524]

❧ IN PRIO-
REM AD TIMOTHEVM EPI-
stolam Annotationes Ioannis Bugen-
hagii Pomerani.

ARGVMENTVM.

TIMOTHEVM APOSTO-
lum, id est, episcopum siue praedica-
torem, a se ad hoc ordinatum Paulus
instruit quid doceat, nempe fidem tan-
tum et charitatem, reiectis fabulis
et inutilibus quae stionibus, et pugnis uerborum, et di-
Jputationibus inanibus pro ambitione et auaricia ina
stitutis, quae pestes sunt syncerae in Christum fidei, et
in proximum charitatis: neue admittat doctrinas dae
moniorum in hypocrisi loquentium mendacium, quas in
nouissimis temporibus regnaturos praedicit. Haec spar-
Iim in epistola, cap.2. de oratione communi instruit, et
quid mulieres deceat erga uiros. In tertio, Episcopos,
et Diaconos Christianos depingit cum corum uxori-
bus, familia et liberis. In quinto modum monendismn-
gulos praescribit, et uere uiduis prouideri uult ab
ecclesia. Docet quoque Episcopos, qui laborent in-
uerbo et doctrina, esse dignos, quibus uictu et ami-
ctu prouideatur, et de iudicio episcopi in peccantes
lubdit. In sexto docet, quod serui, quoddiuites monendi sint?

ANNOT. IOANNIS POMERANI

praeterea, quae de doctrina Christiana interserit:ut su-
pra dictum est.

LOCI INSIGNIORES SVNT.

Primus, quae sit doctrina Christiana, et quae pro-
phana, locus maxime necessarius, ne fiducia operum
legis, iustificatorem deum negemus, aut inani disputa-
tione et pugna uerborum, et inutilibus quaestionibus.
fidem simul laedamus et charitatem, cap.1.4.et 6. Se-
cundus, quod lex iusto non est posita, sed iniustis, cap.
I.id quod ad Gal.5. sic legis: Si spiritu ducimini, non
estis sub lege: manifesta sunt autem opera, etc. Terti
us, quod blaspemia et contumelia et persecutio con-
tra Euangelium Christi, non noceant auctoribus suis, qui
trrantes per hoc putant se obsequium praestare deo
modo postea cognita ueritate resipiscant, ut Pau. Alii
uero qui scientes contra ueritatem pugnant, et blas-
phemant, peccant irremissibiliter inspiritum sanctum,
ut est in euangelio. Verum hic non est nobis praecipitan-
da sententia. Hic locus hodie scitu necessarius est. cap.
1. Quartus, quod pro omnibus est orandum. item
pro regibus et praelatis, ut sub eis nobis quiete uiue-
re liceat. Deus enim nullum statum reiicit: sed ut ex iu-
fimis, ita et ex sublimibus quosdam ad sui agnitionem
perducit, cap.2. Quintus, habitus mulierum, et ut sint
in omnibus uiris subiectae, cap.2. Sextus, officium et
shectata conuersatio Episcoporum et Diaconorum,

79IN EPI. PAV. AD TIM. I.

et eorum uxoru, liberorum et familiae, cap.3. Septi-
mus, doctrina daemoniorum. Satis hodie notus locus,
cap.4. Octauus, pietatem ad omnia ualere, parum uero
torporis exercitationem, locus magis necessarius,
quam uideatur, cap, 4. Nonus, de uiduis, cap, 5. Deci-
mus, quod necessaria uitae debentur doctoribus ab ipsis
auditoribus, cap. 6.Vndecimus, de accusatione et iu-
dicio in peccantes, cap.5. Duodecimus, quod neque ser-
ui, neque diuites alieni sunt a regno coelorum, etiam in
ipsa seruitute, et in ipsis diuitiis, modo sequantur quae
Paulus monet, cap.6. Praeterea qua comitate agendum
lit cum omnibus, principium cap. 5. ostendit.

CAPVT I.

Paulus apostolus Iesu Christi.

HAc inscriptione suum uerbum commendat Ti-
motheo, et omnibus lecturis epistolam, ut certi-
simus hoc esse uerbum dei, non hominis: quandoquidem do-
ctrinas et mandata hominum reiicit deus in Esaia, et
Christus in euang. et lex non patitur aliquid addi uera-
bo dei. Dicit ergo se apostolum esse Christi, et sibi com-
missum esse apostolatum, id est officium euangelii prae-
dicandi a deo. quasi diceret, non uenio mea referre, sed
quae mihi commissa sunt a deo.

Deum saluatorem uocat, quia ipse per Christum seruat,
siue saluat nos: et ficut dicitur de Ephe.1.fecit nos di-

ANNOT. IOANNIS POMERANI

lectos in dilecto filiosuo. Et Christu uocat spem no-
stram, quia qui Christum non habent, in desperatione
uiuunt, sicut ad Ephe.4. Qui desperant, semetipsos tra
diderunt in impudicitiam etc. Hypocritae quoque fin-
gunt se sperare, sed ueniente tentatione, spem non ha-
bent, quia Christum non habent. Germanum, id est uerum-
nam Christum recte didicerat ex doctrina Pauli, qui se
ob id eius patrem scribit. Qui germani filii in fide sint,
parabola de seminante, Lucae. 8. declarat.

Gratiam et miserocordiam (quae est, quod gratis no-
bis donantur peccata, et haeredes simus regni absque
omni merito) necessario sequitur pax mentis et consci
entiarum, quae exuperat omnem mentem. Non enim
oculus uidit, nec auris audiuit, etc. Nisi uero gratiam
dei, et misericordiam te consecutum credideris, nunquam
pacem habebis. Consecutum inquam, non ex tuis meri-
tis, iustitiae studio, etc. sed a deo, qui tantum nos dili-
git in dilecto filio suo, ut pater noster non solum ap-
pelletur, sed reuerasit: ut nihil trepidemus ad tantam
maiestatem, qui ex misericordia eius sumus filii. Et a do-
mino Iesu Christo domino nostro, sub cuius dominio
et imperio totus exercitus inferorum, dei filiis, et Chri-
sti seruis praeualere non potest, etc. Atque hic uides
Christum non solum dominum dici, ne quis contemnat
eum, quia uidet hominem factum: sed etiam dominum
nostrum uocat, ut etiam agnoscas eum protectorem,

80IN EPI. PAV. AD TIM. I.

imo et te dominumi, et regem in ipso, qui potens sis
lupra peccatum, mortem, et infernum etc.

Ne diuersam, etc.

Vel ne aliam sequantur doctrinam, ut uetus habet
translatio. Ne aliter doceret, praedicationi euangeli-
cae siue fidei nihil uult addi, quantacumque specie pieta-
tis: id quod tum quoque nitebantur pseudapostoli. Vnde
uit ad Gal. 1. Etiam si angelus e coelis etc. Nimirum prae-
sentiebat fidem Christi, doctrinis humanis abolendam,
ut factum cernimus. Idcirco summe notandum, quod
hic dicit, aedificationem dei esse perfidem, sentiens re-
liqua omnia, quae docentur, esse destructionem. Aedi-
ficatio est doctrina salutis: destructio, impia doctrina,
et salutis uastatio, ut saepe uides in Paulo. Hanc fidei
aedificationem duo hominum genera impediunt, uel
etiam destruunt aedificata. Nam alii docent fidere in
operibus legis: quia lex a deo data, non potest non esse
bona et necessaria. Quibus respondet, quod usum le-
gis bonae ignorent. Fidem oportet doceri, sine qua le-
gis opera, quemadmodum lex exigit, fieri non possunt.
eides enim spiritum impetrat, legis impletorem: ubi
uero habueris fidem, iam nulla lege teneris, ut nemi-
ni quicquam debeas, nisi ut proximum diligas, ad
Rhoma. 12. Et hoc praestabis, non solum quia debes,
quia lex iubet: sed et quia uis, nimirum sic trahente
spiritu uoluntatem tuam. Hoc est quod hic dicit, lex sint.
iusto non est posita, sed iniustis, qui uel puniuntur, uel

ANNOT. IOANNIS POMERANI

occiduntur secundum legem:ut non sit opus quaerere,
an sub nouo testamento sint sontes plectendi, quum constet
adulteros, fornicarios, homicidas sub nouo testamento
non contineri, ad quod pertinent soli iusti per fidem,is
est credentes, contra quos non est lex. Deinde cum multa
ex lege praecipiant, intentionem legis et capute egregie
negligunt, quae est, ut dixi, charitas in proximum, sed
non foris simulato opere ostenfa:sed, ut hic definitur,
ex corde puro, et conscientia bona, et fide non ficta.
Vides quod ne eleemosyna quidem quantuncunque co-
piosa, prosit sine fide (quicquid enim non est ex fide
peccatum est) et charitatis opera quae uidentur, non
esse charitatem, nisi ex corde et conscientia, quam fides
purificauit, non ficta ueniant. Ii, inquit, deflexerunt
ad uaniloquium, uolentes esse legis doctores, sicut et
hodie operum praedicatores et doctores, non intelli-
gentes quae loquuntur, nec de quibus adseuerant. Prae
cepta quidem proponunt, et legem siue mandata mo-
rum: sed unde tibi detur, ut sic uiuas, non docent, Inue-
nies hodie qui nihil quaerant in sacris literis praeter
moralia, quae deinde similia putant ethnicis, Aristote-
licis, aut Senecae praescriptis: qui tamen nesciunt, quid
Paulus in tota epistola ad Rhoma. uel Gal. disputex
aut quid Christus uelit, dum fidem, id est fiduciam in deum
ubique praedicat: aut quid sit quod hic Paulus dicit, cha-
ritas de puro corde, et conscientia bona, et fide non

81IN EPI. PAV. AD TIM. I.

ficta. Nam, ut inquit, quod a talibus aberrauerunt,
deflexerunt ad uaniloquium, etc. Sed de his hactenus.
Alii uero docti ex sacra scriptura, sciunt non fiden-
dum operibus, sed soli dei misericordiae, et quidem
recte: sed curiosi et superstitiosi inania uocabula in-
ueniunt, quae literae sacrae non nouerunt, et scientiam
iactant, contra quos in fine epistolae dicit, deuitans pro
phanas uocum inanitates. Item fabulas sequuntur, id
est, alia extra sacras literas: qualia multa commenti
sunt Iudaei, qualia etiam multa nostri habent quasi hi-
storiam. Et praeterea genealogias quaerunt numquam
finiendas, id est de quibus ex sacris literis non potes
esse certus, quas alius sic, alius aliter computat, et
quisque sua praefert: quae, inqt, quaestiones et dubium ge-
nerant, et nullam aedificationem. Item sunt, quorum
magnus est numerus, qui magno animi negotio, nihil
nisi uanas quaestiones sequuntur ex sacris literis, nus-
quam non haesitantes, dum etiam nodum inscirpo quae-
runt: interim uero quam certissimam uident sanam
doctrinam, et apertum Euangelium, id est luce clariores:
dei Christique promissiones in utriusque instrumenti pa-
gina relinquunt. Qui in hoc periculo sunt, ut ueren-
dum sit eis, ne dum pugnas sequuntur uerborum, reli-
ctis illis, ex quibus aedificari possent, tandem incipiant
de ueritate sacrae scripturae dubitare. Et dum umbram
sequuntur, ut canis Aesopicus, ueritatem et rem ipsam:

ANNOT. IOANNIS POMERANI

id est, fidem amittant, quorum adhuc peior est causa, si per
haec sua lucra sectantes, alii aliis sese praeferre conten-
dant. de quibus cap. 6. sic dicit: Si qs aliter docet, etc.

Ex corde puro.

Vbi enim est fides non ficta, ibi est et cor purum: si-
cut Petrus dicit: Fide purificans corda eorum. ibi est
et conscientia bona. Qui enim sibi recte conscius est
qui deo non ex toto corde fidit? Porro fidem non fictam
dixit, id est ueram: contra illam quae hodie uulgo iacta
tur, qua adsentiuntur historiae euangelicae: sicut aliis
historiis, et illis quae gesta narrantur de Thurca, de
Alexandro, de Iulio papa, etc. quae potius opinio est
de Christo, et fides historica, uel potius ficta fides
quam fides illa iustificans, quamsoli norunt credentes,
Hinc fit, ut nostri libentius audiant fabulam narrari
quae exempla uocant, quam textum euangelicum: quia
quam fidem Euangelio habent, etiam habent illis fabu-
lis non aliam, et fere minorem.

Et gratiam habeo.

Hic locus nobis proponitur a Paulo, ne ob quan-
libet etiam uitam, et quaecumque peccata desperemus.
modo ueniamus ad Christum, ut Paulus. Hic uide quam
sint omnia dei, ut hic nihil praesumas, sicut illi qui stul-
te putant sese posse ad Christum aditum habere quando-
cunque uolunt, contra Paulit, dicentem: Non est uolentis,

82IN EPI. PAV. AD TIM. I.

neque currentis, sed etc. Primum dicit, qui me potentem,
reddidit per Christum: deinde, qui me fidelem iudicauit.
item, misericordiam adeptus: item, exuberauit supra mo-
dum gratia etc. item: Christus uenit peccatores saluos.
facere, etc. Non nobis domine non nobis, sed nomini tuo
da gloriam. Super misericordia tua et ueritate tua. id
quod Paulus hic sic dicit: Regi autem seculorum, etc.

immortali regi.

Ergo regnum eius est in aeternum. Inuisibile ergo re-
gnum eius non est de hoc mundo, sed spirituale. Solisa-
pienti, ergo praeter eum et extra eum omnia sunt stula-
ticiae plena: ut nihil sapientiae uerae sit, ubi ipse non il-
luminat: et, ut sic dicam, sapientificat. Et de Christo
praedictum erat, Hiere. 23. Et regnabit rex, et sapiens
erit. Ex Hebus sanctificator erit.

Iuxta prophetias.

Intelligunt, iuxta ea, quae spiritu prophetiae ante de
hoc cognoui, quando te feci episcopum, ut secundum ea a-
gas. Ego aunt et hic, et infra cap.4. intelligo prophe-
tias doctrinas spiritus dei, siue reuelationem scripturae,
quam a Paulo uel aliter acceperat Timotheus: sicut
prophetiam accipi diximus in Esaia. Vnde ex graeco hic le-
gi potest iuxta prophetias, quae ad te praecesserunt: id est
ut ambules secundum doctrinam quam accepisti, et quam
habes, ut eam ipsam defendas contra aliter docentes:

ANNOT. IOANNIS POMERANI

idquefacias in fide, et bona coscientia, quae duo separa-
ri non possunt. Nam, ut inquit, qui conscientiam bonam
repulerunt, id est qui audent aliud dicere, aliudquefa-
cere, quam quod in corde nouerunt, unde aliquid prae
caeteris uideantur, unde caeteris superiores per conten-
tionem adpareant: id quod hodie multum uulgare est.
Sed Paulus hic uocat blasphemiam. Hi, inquit, qui bo-
nam conscientiam repulerunt, naufragium fecerunt
circa fidem: id est, etiam in eo periclitati sunt, quod
intus in corde sciuerunt, et tandem perdiderunt.

Hoc praeceptum

Scilicet, ut supra, ut denuncies quibusdam etc. ut com-
mendes gratiam Christi peccatoribus, sicut ego, absque
operibus legis, etc. Vel potes referre ad hoc quodse-
quitur:ut milites, etc.

Hymenaeus et Alexander.

Qui scientes, contra ueritatem quam sciuerunt, so-
Ient contendere.

Tradidi satanae.

Sicut Corinthium, qui duxerat nouercam suam: de
quo uide in annotationibus Philippi. Hanc tamen ex-
communicationem, sicut et illam, ostendit esse utilem,
cum dicit: Vt discant non blasphemare. Haec non est pa-
pistica, quam hodie uidemus excommunicatio, ett,

83IN EPI. PAV. AD TIM. I.

CAPVT II.

ORatio est cordis desyderium pro re a deo im-
petranda. Hoc desyderium si uerum est, nun-
quam cessat, donec a deo quod desyderat, accipit: hoc
est quod Christus dicit, Oportet semper orare, et non
deficere. Qui non desyderat, nihil orat, ut maxime
multiloquio aëra compleat: qui uero desyderat, etiam
a uerbis quandoque non abstinebit. Hinc fit, ut generali
uocabulo orationem uocemus quamcunque cum deo col-
locutionem, etiam cum laudamus in psalmis et canti
cis spiritualibus: id est, quae fiunt incordibus. Nam ut
nunquam cessamus desyderare misericordiam et no-
bis et proximis: ita quoque semper, ne nostra uidea-
mur quaerere, desyderamus sanctificari nomen patris
nostri. In omnibus ad deum fiat uoluntas tua etc. In-
struit ergo hic Paulus episcopum, quod moneat suos
auditores, nempe hoc, ut in primis orent. Quomodo
enim intelligent Euangelium, aut dilectionem conse-
quentur in deum et in proximum, nisi postulauerint
a deo spiritum bonum? Vt hac admonitione primum
omnium discant omnia ex deo pendere, cum audiunt
omnia a deo postulanda. Orent autem pro omnibus
hominibus, etiam inimicis: id quod uera postulat cha-
ritas. Nec excludant ab oratione reges et principes,
licet impios. Primum, ut quam pacem eis postulamus
ueniat quoque ad nos, et sub eis uiuamus in pace, quan-

ANNOT. IOANNIS POMERANI

tum per pietatem ad deum, et honestatem ad proxi-
mum liceat. Ne intelligas propter carnis pacem, quod
ad homines attinet, cedendum esse pietati et fidei, si-
ue conscientiae. Deinde, quod hoc quoque acceptum est
deo, ut pro omnibus oremus sine acceptione persona-
rum, siue sint iudaei siue gentes, siue serui siue |principes.
Quia sicut ipse solus deus est, et omnium sine acceptio-
ne dominus: ita oens homines uult ad agnitionem sui per-
uenire. Quapropter nos neminem excipere debemus,
ne reges quidem impios, cum ipse neminem excipiat. Sic
pratur pro Nabuchodonosore, et Balthasaro, Baruch.
1.Item, quia unus est mediator inter deum et hominem,
qui se dedit redemptorem pro omnibus. Ergo rursum
nos neminem excludere debemus, cum oramus pro sa-
lute hominum, etc. scientes hoc ipsum et deo patri,
et Christo, quem pater dedit mediatorem, placere.

Deprecationes.

Sic distinguunt, ut deprecari sit orare, ut malum aufe-
ratur, obsecrare ut bonum ueniat, interpellari, conque-
ri de his quae nos laedunt: gratias agere de beneficiis
acceptis: id quod fere rationes uocabulorum postulant.

Omnes uult saluos fieri.

Cunctos homines uult saluos fieri, siue seruari, et ad
agnitionem ueritatis peruenire: ergo iussi sunt aposto-
li praedicare Euangelium omni creaturae: Sed multi
sunt uocati, pauci uero electi Quomodo autem hoc con-

84IN EPI. PAV. AD TIM. I.

uenit cum eo quod Rho. 9. dicit Paulus, Cuius uult mise-
retur, et quem uult indurat? Respondeo, quod unus lo-
cus in scripturis obscurus, non est omnibus aliis claris
obiiciendus. Tota scriptura habet impios damnari,
pios siue credentes saluari: illos iudicio dei, hos miseri,
cordia. Intelligendum ergo quod dicit, Vult ommes
homines saluos fieri etc. De hominibus omnium statu-
um, id quod hic cohaerentia textus postulat. Orate pro
omnibus, etiam pro regibus etc. quia hoc placet deo:
qui nullum statum mundi reiicit: quandoquidem et iu-
stos reges fuisse constat:ut Dauidem, Ezechiam, etc.
Omnes ergo hoïes, id est ex omnibus statibus homi-
nes, et praeterea non solum Iudaeos, ut ipsi Iudaei putant:
sed et gentes per totum orbem. Sic et de Christo dicit:
Qui dedit semetipsum precium redemptionis pro omni-
bus. Vide, si placet, annotationes. Philippi ad Rho.8.

Vnus mediator.

Vnde ergo nobis tot mediatores quidam fecerunt
Iine scriptura, et sine uerbo dei? quibus non occur-
rit, quod Christus orat pro nobis, et intercedit, ut
mediator: et solus mediator inter deum et hominem, quam
solus est deus, et homo: id quod nullus aliorum sanctos-
rum esse potest. Orant sancti qui sunt in terris pro se
mutuo, et exaudiuntur a deo, sed per Christum media-
torem, sicut ipse promittit: Si quid petieritis patrem
in nomine meo, hoc faciet, etc. De defunctis sanctis,

ANNOT. IOANNIS POMERANI

quod orent pro te, scripturam et uerbum dei non habes. Quan-
do quidem scriptura Christum tibi commendat pontificem qui
ingressus est in coelum, ut illic se offerat uultui patris pro
nobis, ut dignissime tractat epistola ad Hebus Qui in-
terpellat pronobis, Rho.8. Quem aduocatum habemus
apud patrem, qui est propiciatio pro peccatis nostris,
I. Ioan.2. Et propiciatorium nostrum, ad Rho.3. Et
thronus gratiae, ad Hebus 4. Et praeterea solum deum
inuocandum esse tota scriptura et praecipit, et testa-
tur, nec aliud exemplum inscripturis habes. Cur ergo
ad illa deflectis quae nescis, relicto illo quod certum ti-
bi offertur? In iniuriam certe Christi alios in coelo po-
suerunt mediatores. Et Paulus aperte dicit, vnus de-
us unus mediator.

Vt esset testimonium temporibus suis.

Id est, ut hoc mysterium redemptiomis Christi, qua
redimuntur omnes homines: id est non solum Iudei, sed
etiam gentes, reuelaretur mundo, tempore a deo ordi-
nato: sicut de hoc mysterio reuelando in epistola ad
Ephe. et alibi scribit, et hic infra cap.3. Ad quod my-
sterium reuelandum dicit Paulus se doctorem missum à
deo gentibus. Doctorem inquam in fide, non doctrinis le-
gis, et ueritate, non hypocrisi operum. Veritas est fides,
ubi creditur non hominum doctrinis (omnis enim homo
mendax) sed soli uerbo dei: qui est ipsa ueritas, etc.

Volo uiros orare.

85IN EPI. PAV. AD TIM. I.

Prosequitur quod oeperat de oratione. Vide hic quod
Paulus non requirat templum adorationi: sed dicit, In
omni loco, id est, ubicunque orauerint, etc. Ne hic stru-
as rursum Paulo calumniam, quod oporteat etiam in
aquis, in inuiis etc. orare: quia dicit in omni loco, etc.
Potueram et hoc quoque quod supra dixi, Vult omnes
homines saluos fieri: sic interpretari, id est, quotquot
saluantur, eius uoluntate saluantur, sicut Ioannis I. Illu-
minans omnem hominem etc. id est quotquot illuminan-
tur, a deo illuminantur: sicut et hic, Volo uiros orare
in omni loco:id est, ubicunque orauerint. Si uidissem ad
contextum orationis pertinere, ut uideas uel hoc loco,
quod scriptura nihili facit sophisticas cauillationes. Qui
credit, credat. Argutiis enim illis, deispiritus non conci-
pitur. Summa ergo (ut hoc rursum ingeram) superioris
loci ex contextu orationis petenda est. Orate pro omni-
um hominum statu siue conditione. Nam deus nullum statum
reiicit, et Christus non solum pro Iudaeis, sed etiam pro
gentibus, cuiuscunque conditionis existant, mortuus est.
Aduerte, quod uiros uult orare cum pietate, mulieres ue-
ro non solum cum pietate, sed et cum uestitu et opere
profitentes pietatem, ut etiam ipso aspectu uideantur
esse Christianae: et exemplumsint castitatis et uere-
cundiae, ne auertant uirorum animos, ubi ad orationem
publicam conuenitur. Nam publicam etiam orationem
tum habuisse Christianos, ubi conueniebant, testatur

ANNOT. IOANNIS POMERANI

Iocus Pauli 1.Corin. 14. Si benedixeris spiritu, qui
supplet locum idiotae, quomodo dicet amen super tuam
benedictionem. Opera uero bona mulierum non sunt
fuperstitiones illae stultarum foeminarum, quarum mul-
tas ipsae excogitarunt, multas uero a stultis confesso-
ribus, quos uocant, et indoctis praedicatoribus didi-
cerunt. Sed sunt illa quae scribuntur infra cap.5. Si filios
educauerit, si fuit hospitalis, si sanctorum pedes lauerit,
si adflictis inseruiuerit, si in omni bono opere fuerit
adsidua. Et ad Titum 2. Anus similiter et c.1 Petri 3.
Similiter et mulieres, etc.

Sustollentes etc.

Habitum orantium indicat, qui nihil est nisi et cor le-
uetur ad deum: sicut in psalmo dicitur: Ad te domine
leuaui animam meam: id quod hic dicit, Sustollentes pu-
ras manus. Quorum enim manus sanguine plenae sunt,
illos non uult exaudire dominus, Esa.1. Purae manus
non sunt, nisi cor purumsit, quod sine fide purum esse
non potest. Fide enim, inquit Petrus, purificans corda
eorum, id quod hic dicit, absque ira et disceptatione. Duo
sunt quae impediunt exauditionem. Primum ira, id est
quod non dimittis proximo in te peccanti. Nam hanc
conditionem in euangelio semper uides adiectam: Si re-
miseris fratri, etc. Alterum disceptatio, qua disceptas
tecum, et dubitas num sis exaudiendus. Hic quoque nihil re-
cipis, Iacobi. I. Vide Marci II. Credite et accipietis.

86IN EPI. PAV. AD TIM. I.

Mulier in silentio, etc.

Id est, non loquatur, ubi docendi gratia conuenitur,
ubi audiendum est uerbum dei:nam uiris permittitur
Ioqui cum doctore, imo si fuerit assidenti reuelatum,
qui prius docebat, taceat, 1. Corin.14. Mulieres uero
in ecclesia taceant, ut dicitur ibidem: ne sibi authorita-
tem uendicent in uiros contra legem dei, quae dicit: Sub
uiri potestate eris. Et praeterea, Adam est creatione
prior. Item, Mulier est ruina uiri: salua tamen fiet per
liberorum generationem. Quod opus haud dubie bonum,
nemo hodie respicit, cum tamen hic mulier habeat uer-
bum Pauli, imo dei in Paulo, et in hoc obsequitur deo,
qui dicit: In labore paries, etc. Imo hic in dei opere
est, qui dicit: Multiplicabo conceptus tuos, et aeru-
mnas tuas, etc. Et additur: Si manserint, etc. Sic enim
est in Graeco uerbum plurale, quod in ueteri transla-
tione non inepte legitur in singulari, uitato Hebraismo.
Hebraismus enim est, si manserint scilicet mulieres. de
quibus supra dixit. Consimiliter et mulieres, etc.
Hebraeos subito mutare numerum, et personas, ex
prophetis notum est. Nam qui intelligunt, si perman-
serint, scilicet filii, non uident quam ineptum hoc sit, quasi
mulier non possit salua fieri, nisi et filii saluentur. Igitur
si permanserint, inquit, mulieres in fide, et dilectione
et sanctificatione, qua quotidie sanctiores fiunt, id est
trescunt fide et dilectione, adiuncta castitate, id est morum
integritate, quae etiam deceat coram hominibus. Aduer-

ANNOT. IOANNIS POMERANI

e uero et mulieres prophetare, si habent uerbum,
ubi uiri non sunt qui uerbum habeant. I. ad Corin.11.
Mulier orans aut prophetans, etc. Iohelis 2.legis, Et
prophetabunt filii uestri, et filiae uestrae. Actorum. 21.
Erant Philippo quatuor filiae uirgines prophetantes.
Et Maria canit Magnificat, etc.

CAPVT III.

DE EPISCOPIS ET DIACONIS.

EPiscopos esse uerbi dei praedicatores ad hoc ele-
ctos, et diaconos esse sanctorum ministros, et
pauperum prouisores admonui in principio epistolae ad
Philip. Hi eligebantur in ciuitate a populo, uel ab Epi-
scopo: id est, apostolo aliquo, siue praedicatore, qui illic
populum docuerat: et manere ibi non potuit consentiem
te tum et uolente populo. Eligebantur autem ex ciui-
bus probatissimis, quibus erant uxor, filii, familia,
domus cura, et. Sicut nunc consules eliguntur: ut hic
uides. Vnde episcopatus et diaconatus officia erant,
non perpetuae dignitates, ut nunc fabulantur de chara-
ctere indelebili. Compone ergo nunc nostrorum dignita-
tes illorum officiis, et uidebis apostolicam institutionen
nostros ignorare. Igitur apostolus dat, si qui sint qui
cupiunt praefici, quemadmodum hic describit. Bonum enim
opus desyderant, non suam gloriam aut commodum: officia
enim sunt, non dignitates. Eadem pene uides ad Titum