IN
PRIOREM EPISTO-
D.
PAVLI
lam ad Timotheum com-
IN QVO NON SOLVM IP-
mentarius.
sius Epistolae doctrina, et artificium singulorum-
que argumentorum loci explicantur: sed etiam
vera Disciplinae Ecelesiasticae forma, tum ex
dei verbo, atque ex ipso Paulo, tum ex veteribus
synodis repetita atque restituta est, vt legitima et
Apostolica regendae Dei Ecclesiae ratio et norma
hodie in vsum reuocari possit.
PER LAMBERTVM DANAEVM
Accessit operi duplex index.
APVD EVSTATHIVM VIGNON
GENEVÆ
M. D. LXXVII.

ILLVSTRISSIMO ET PO-
TENTISSIMO PRINCIPI
ac domino D. Gulielmo Principi
Auracio Comiti Nassauao etc.
Christi gloriae assertori in Hol-
landia et Zelandia for-
tissimo, Gratiam
et pacem a Do-
mino.

VEtus est illud, Princeps Illu-
strissime, etiam ab Aristotele
vsurpatum, Nihil esse in ipsa
rerum vniuersitate pulchrius
ordine. Quid enim vel oculis iucundum, vel
menti etiam ipsi et animo hominis gra-
tum obuersari potest, quod sit confusum,
et nulla partium apta separatione distin-
ctum? Certe quocunque non tantum ocu-
los, sed omnes animisensus conuerterimus,
si quae in eos incurrunt, neque ordine di-
gesta, neque apto siru inter se cohaerentia,
neque conuenienti loco et modo collo-
cata a nobis apparebunt: ea neque vtilita-
tem, neque venustatem aliquam habere
statim pronuntiabimus, tantûmque ab il-
lis oculorum, animique intuitum auer-

temus, quantum ea nos ad se rapiunt, quae
commoda, |propriaque ratione|, et disposi-
tione distinguuntur. Hoc in Regno, hoc in
Rep. hoc in oppidis, hoc in pagis, hoc in
priuatorum aedibus, hoc in hortis, et cultis
sedibus, hoc in solitudine, hoc in rebus
que natura gignuntur, hoc in artificiis quae
hominum industria efficiuntur, verumesse ipsa
rerum experientia, et publica mortalium
omnium, non tantum piorum, sed etiam
profanorum hominum vox testatur: deni-
que Mundus ipse, pulcherrimum Dei opus,
ab ordine κόσμος nominatur. Quo magis
detestanda est eorum sententia, qui rerum
confusione non tantum apud se delectan-
tur: sed omnia publica priuataque euerte-
re, et perturbationem (iusto ordine subla-
to) in res omnes inducere conantur, quos
homines ἀτακτους et Ἀναρχικους, tanquam mon-
stra, et generis humani ἀλάςτορας, iam pri-
dem veteres appellarunt. Caeterum si qua in
re alia ordinis obseruatio diligens non
tantum vtilis, sed etiam omnino necessaria est,
maxime in Ecclesia Dei locum habere ex
Pauli Apostoli praecepto debet. Est enim
Ecclesia domus Dei, id est summi illius
regum Regis, in qua idcirco omnia circum-
specte, apte, decenter, et, vt Paulus ipse lo-

quitur, ἀσχημόνως καί κατα τάξιν fieri oportet:
nihil autein confuse, et pertubate, ne ex
ista domus turpitudine ad ipsum patrem
familias, id est, ad Deum Optimum Maxi-
mum aliqua labes quodammodo redun-
det. Itaque ipse eâdem benignitate qua
in sacratissimo suo verbo omnia, quae
sunt ad salutem aeternam, ipsiusque Eccle-
siae suae fundamentum necessaria, praescrip-
sit: it a et iam quae sunt ad eiusdem Eccle-
siae ordinem, et ornamentum vtilia, de-
monstrauit, nequa deesset pars ad verae Ec-
clesiae constitutionem necessaria, quam
non ab ipsius ore et verbo abunde disce-
remus. Vt vero hae praeceptiones, quae
Ecclesiae necessarium ordinem continent
etiam nomine ipso ab iis distingueren-
tur, quae doctrinam fidei complectuntur,
generaliter disciplinae Ecclesiasticae vo-
cabulo vulgo sunt appellatae. Quemad-
modum enim ea verbi Dei pars, et ea ve-
ritatis cognitio, quae quid de Deo Patre,
de Christo, eiusque naturis et officio, de
Spiritu Sancto, de causis nostrae iustifica-
tionis, de vita aeterna, nobis credendum
sit, ostendit ossa et neruos, ipsamque adeo
verae Ecclesiae, tanquam corporis οὐσίαν,
et constitutionem continet et aedificat.

Sic illa eiusdem verbi Dei pars, quae disci-
plinae Ecclesiasticae praecepta tradit, hu-
ius Ecclesiae, velut corporis iam suis
membris constantis, sed nudi vestimentum,
cultum, et ornamentum compingit et
consarcinat, quo decore vestiri possit, vt
ex eo quanta sit vtriusque, id est, doctrinae
et disciplinae Ecclesiae inter se consensio
coniunctióque, satis iam intelligi possit. Erit
enim coetus hominum, etiam eorum, qui
puram Dei praedicationem amplexi sunt,
velut nudum quoddam, et suis ornamen-
tis carens, et destitutum corpus, nisi disci-
plinam Ecclesiasticam ad veritatis lucem
et professionem adiunxerit. Denique illa
eadem disciplina recte custos ipsius fidei,
doctrinae, mater virtutum, vinculum ho-
nestatis, neruus societatis Christianae a
Patribus Ecclesiasticis appellatur: cuius
certe tanta vis est, vt sola illud conciliet
Ecclesiae, quod decorum, venustatem,
splendorem, et ornamentum appellamus,
adeóque speciosam eam reddat, vt ab hae-
reticis (qui istius disciplinae fuerunt sen-
per hostes maximi et infestissimi ) inuidio-
so nomine lenocinium vt ait Tertull.
Ecclesiastica disciplina diceretur. Cum
sit igitur haec disciplina illa iustitiae

pars et regula, per quam externus ordo,
et totius Ecclesiae legitima administratio
praescripta est, quis eam spernendam ne-
gligendamue vnquam existimauerit? Cuius
institutio non tantum sub nouo testamen-
to fieri coepta est: sed et iam in lege veteri
a Deo ipso iam olim tradita fuit, vt in li-
bello de Politia Iudaica doctissime iam pri-
dem docuit Cornelius Bertramus Hebrai-
cae linguae professor eruditissimus, et col-
lega meus. Quid enim aliud sibi volunt
illa Dei praecepta, quae Leuiticam tribum
a reliquis distinguuntvt ex ea sola mini-
stri templi eligantur: quae in ipsa tribu Leui-
tica iura Sacerdotum et Leuitarum discernunt,
quae quanta summi Sacerdotis, quanta alio-
rum sit potestas describunt? quae qui ritus cui-
que sacrificiorum generi, quae libamina, quae
oblatio sit necessaria deffiniunt? denique
tota ipsa lex ceremonialis vetus a Deo
ipso dictata, quid aliud, obsecro, est, quam
amplissima et luculentissima disciplinae
Ecclesiasticae descriptio, non tantum autem
quaedam illius delineatio? Nec vero mi-
nus benigne Deus per Apostolos sub
nouo testamento eandem disciplinam
nobis instituit vel potius collapsam in-
staurauit et restituit: vt pote omnino ad re-

cte constituendam regendamque suam
Ecclesiam necessariam, quam sub veteri
descripserat. Id quod cum ex variis aliis
noui Testamenti locis apparet: tum maxi-
me ex libro Actorum, ex prima Pauli episto-
la ad Corinthios, ex hac ad Timotheum,
et vna illa, quae est ad Titum scripta:in qui-
bus omnibus quicquid ad legitimam Ec-
clesiae gubernationem, et disciplinam Ec-
clesiasticam maxime pertinet, siue totam
ipsam Ecclesiam, siue priuatos regendos
spectes in qua illud totum accurate et co-
piose descriptum est. Vnde mirum et ab-
surdum saepe mihi videri solet, quod tot
postea canones, tot synodorum decreta,
tot Ecclesiae constitutiones, tum genera-
les, tum particulares ad constituendam
disciplinam Ecclesiasticam fuerunt con-
scriptae. Quid enim his fuit opus? Sed ma-
gno contemptu et ignorantia eorum pre
ceptorum, quae ab Apostolis ipsis, id est, a
Dei spiritu antea tradita fuerant id certe
factum fuit, quod haec diuina praecepta sper-
nerent homines, vt sua commenta, vt tradi-
tiones, saepe etiam ineptissimas, at discipli-
nae ipso Dei verbo praescriptae contrarias
in Ecclesiam Deil inueherent. Quid igi-
tur, dicet quis, estne verbo Dei, et in no-

uo Testamento disciplina haec Ecclesiasti-
ca tam accurate tradita, vt nihil iam addi
possit: aut ea authoritate constituta, vt ab
ea sine piaculo, discedi non debeat? Certe
vt huic quaestioni satisfaciam, distinguen-
dum dico. Sunt enim plures istius Eccle-
siastice disciplinae partes, quarum alia gene-
ralem tantum Ecclesiae (quacumque orbis terra
rum parte esse potest) et fundandae et retinen-
de, et regendae modum continet, et describit,
veluti in Dei Ecclesia vocem Domini no-
stri Iesu Christi audiendam esse eamque so-
lam: Sacramenta piis tantum et fidelibus
danda esse et caet. huiusmodi, quae generali-
ter sunt conseruandae Ecclesiae praecepta.
Alia magis particulares illius administran
dae normas et praecepta tradit et perse-
quitur. Haec vero posterior disciplinae Ec-
clesiasticae pars haec 4. capita complecti vi-
detur: nempe. I. Personarum, quae ad Eccle-
siasticum ali quod munus vocandae sunt,
electionem, 2. Muneris et officii Persona-
rum iam electarum descriptionem:3. Cen
surae, morumque correctionis, quae tum in
consistorio tum extra consistorium fieri
et applicari singulis debet, rationem. 4. Eo-
rum qui censura Ecclesiastica affecti sunt,
et Ecclesiae iudicio abstenti, vel excom-

municati dicuntur, cum eadem Ecclesia-
reconciliationem. Cum igitur de hoc quae-
rimus, vtrum omnium horum capitum singula sic
praecepta tradita sint, vt his nihil addi
possit, respondeo, in quaque re quaedam
esse οὐσιώδη, quaedam vero συμβεβηκότα.
Sunt οὐσιώδη id est essentialia, quae rei ip-
sius vel tota natura sunt, aut illius pars: ve
Iuti in hoc ipso argumento, Si quis neget
in pastorum aut eligendorum vocatione
Iegitima eorum vitam et doctrinam exa-
minandam, vel approbationem a populo
expectandam esse, ille ea negat, quae sunt
Electionis legitimae οὐσιώδη. Si quis item
hoc examen non ab Ecclesia, non a pluri
bus, sed ab vno quopiam solo fieri et me-
ro vnius arbitratu stare debere doceat, is
οὐσιώδη electionis tollit. Sed si quis hoc vel
illo loco, hoc vel illo tempore, hoc vel illo
modo examen a pluribus fieri debere dispu-
tet, is περί συμβεβηκότων tantum disputat, ve-
luti, exempli gratia vetus electio et examen
pastorum olim a tribus vicinioribus episco-
pis seu pastoribus conuocatis cum presbyte-
rio et Ecclesia (cui dandus erat Pastor) fie-
bat: item in metropolitana tantum vrbe, certo
tempore, nempe ieiunii publici tempore. De-
nique manuum eleuatione (quae χειροτονία

dicebatur) non solo consensu populi, aut
solo vocis suffragio, sane ista omnia sunt
accidentaria, non essentialia in electio-
ne. Sic igitur statuimus, quae verbo Dei
fieri et obseruari ad regendam Ecclesiam
iubentur, siue illa de personis eligendis,
siue de iam electarum munere, siue de re-
Iiquis disciplinae Ecclesiasticae capitibus
agant, illa, inquam, esse οὐσιώδη. Quae au-
tem in quaque vel prouincia, vel Ecclesia
ad haec ipsa praestanda, et ad praxin dedu-
cenda commodiora iudicantur, et consti-
tuuntur, ea esse συμβεβηκότα quaedam, velu-
ti vt hoc potius quam illo tempore fiat ver
bi Dei concio: hoc potius quam illo pres-
byterorum vel diaconorum numero con-
tenta sit haec Ecclesia, hoc est συμβεβηκoς
minimeque οὐσιῶδες. Iam igitur ad quae-
stionem propositam ex hac distinctione
sic respondemus, vt quae sunt disciplinae
Ecclesiasticae οὐσιώδη augeri minuiue no-
uis praeceptionibus, vel constitutionibus
hominum posse negemus: quae sunt autem
σομβεβηκότα, et augeri et minui et tempe-
rari a quaque non tantum prouincia, sed
etiam coetu et Ecclesia pro sua vel com-
moditate vel incommoditate posse: pro
varia denique locorum, rerum, temporum,

et personarum circunstantia. Eodemque
modo respondemus ad alteram illam quo-
rundam petitionem, in qua quaerunt vtrum
Ecclesia a constituta semel per Apostolos
disciplina recedere possit, ac vtrum sit v-
na et eadem disciplinae Ecclesiasticae in
omnibus euangelicis Ecclesiis forma re-
tinenda? Nam si de essentialibus discipli-
nae Ecclesiasticae agunt, dicimus illa ab o-
mnibus Ecclesiis aequaliter eademque es-
se et seruanda et retinenda, veluti vt sit re-
gimen Ecclesiae non Monarchicum, sed A-
ristocraticum: vt sit in quaque Ecclesia sena
tus et coetus aliquis Presbyterorum ab
Ecclesia electorum, sine quo nemo vel
Pastor, vel alius quisquam negotia Eccle
siae gerat : sit aliqua scelerum et morum
vitiosorum censura, eaque non vnius ali-
cuius arbitratu, sed ἡγουμένων, et vt ait Hie-
ro. Presbyterorum, aestimatione et iudicio
fiat: sit denique excommunicatio, non ex
quorundam Iurisconsultorum et pragma-
ticorum, sed ex Dei verbo iudicantium
hominum sensu et iudicio, lata in non poe-
nitentem, approbante et collecta Ecclesia.
Itaque οὐσίαν disciplinae Ecclesiasticae in o-
mnibus Ecclesiis reformatis et Euange-
licis eandem esse oportere ingenue, et a-

perte respondemus. Sin autem de exter-
nis et accidentalibus huic disciplinae rebus
quaeritur, in quibus commoditas incom-
moditâsque praxeos, vsus, et executionis
disciplinae istius versatur, dicimus illas va-
riari posse, atque etiam saepe oportere pro-
pter diuersam diuersorum temporum, re-
rum, et personarum rationem : nedum vt
loci et regiones diuersae eandem semper
disciplinae formam patiantur, aut requi-
rant. Itaque quae hoc loco, et in his regio-
nibus commode geruntur (vti in Gallia
Coenae Dominicae administratio per sin-
gula anni quadrimestria) in aliis fortasse
regionibus commode iisdemq́ue temporibus
non fierent aut celebrarentur. Sic in ali-
qua Ecclesia excommunicatio ex scripto
fiet, in alia vero potius ore ipso Pastoris
pronuntiabitur. Sic in hac Ecclesia eius qui
post professionem Christi fuit idololatra et
transfuga, posteaque ad Ecclesiam rediit
confessio die tantum dominica fiet, in illa
quotidie: hic ex scripto, alibi ore ipsius
poenitentis. Haec igitur omnia diuersam
formam habere possunt, modo tamen
coercitio morum, agnitio culpae, separa-
tio hoedorum ab agnis in domo Domini
semper retineatur, fiatque quod fieri prae-

cipit Deus, Denique modo sit Ecclesia et
Dei domus εὔτακτος, non autem sentina im-
proborum, sed recte administrata familia.
Substantia igitur disciplinae vbique in
Ecclesiis Dei eadem esse debet: accidens
autem illius mutari potest. Ergo diligen-
ter quid essentiale, quid accidentale sit,
distinguendum esse respondemus. Porro
nemini, ac ne quidem ipsi summo magi-
stratui, vel Ecclesiae toti concedendum arbi-
tramur, vt illa, quae sunt οὐσιώδη disciplinae
Ecclesiasticae, tollere, vel immutare pos-
sit. Etsi enim in rebus politicis Rex, sum-
musque magistratus nouas leges fer-
re, et veteres abrogare iure potestatis si-
bi a Deo concessae potest, in disci plinae ta-
men Ecclesiasticae fundamento vel vete-
ri, et a Deo iam posito tollendo: vel nouo
reperiendo constit uendóque idem ius
non habet. Cuius rei haec ratio est, et qui-
dem manifestissima, quod cum disciplinae
Ecclesiasticae scopus et finis hic sit, pri-
mum vt Pastores, et qui Ecclesiae Dei prae
esse debent legitimam vocationem ha-
beant. Postea vt hominum conscientiae
gubernentur, et ad poenitentiam conuer-
sionemque ad Deum adducantur, ad solum
Deum disciplinae Ecclesiasticae definitio

legislatioque sane quidem pertineat neces-
se est, quia ille solus Ecclesiae, et coetus i-
stius Rex est, dominus, moderator et legi-
slator, idemque solus conscientiarum nostra-
rum legitimus gubernator, arbiter, atque
rector. Itaque solus ille potest leges, tum le-
gitimae vocationis eorum, qui in sua do-
mo praeesse debent, praescribere: tum etiam
mouendae hominum conscientiae, ingi-
gnendaeque poenitentiae modum nobis
demonstrare. In quibus duobus capiti-
bus laus et vis summa vniuersae Ecclesia-
stice disciplinae, quemadmodum diximus,
finisque positus est. De quibus rebus le-
ges alias, et ab iis, quas Christus praescrip-
sit, diuersas ferre neque Reges vlli, ac ne
vniuersa quidem ipsa Dei Ecclesia (quae est
in his terris) potest. Nam et ipsa ecclesia est
duntaxat serua Dei, et non domina, et reges
quoque ipsi sunt in hoc coetu membra tan-
tum non caput: membra quidem honorabilia,
non tamen sic membra, vt in hoc coetu regem
do imperent pro suo arbitratu, sed tantum
vt Dei mandata a piis et inter pios obser-
uari sedulo curent. Vocationum enim ec-
clesiasticarum, et conscientiarum nostra-
rum procul dubio solus Deus et scrutator
et gubernator et Rex et autor esse debet

et potest. Itaque cum hominum conscien-
tias immutare, inflectere, ad Deum adduce.
re, huius disciplinae ecclesiasticae proposi-
tum sit et finis, quomodo, quaue via id fieri
recte possit, a nemine, praeterquam ab vno
Deo praescribi, definiriue potest, quia so-
lus ille eas fabricatus est: solus quomodo
eae regendae, flectendae, ac immutandae
sint, nouit, solus earum dominus est. Ipsius
enim solius templa et sedes sunt nostrae
conscientiae. Vnde velle ab alio, et mor-
tali quidem homine, leges inflectendae, et
conuertendae nostrae conscientiae propter
Dei verbum habere, est hallucinari velle,
est operam perdere, est summam iniuriam
Deo (qui sibi vni hoc totum ius reserua-
uit )inferre. Possunt igitur Reges, regum-
que consiliarii, viri prudentes, leges de pu-
blica inter ipsos ciues pace tuenda dicta-
re et commentari: leges autem de con-
scientiae hominum regendae, aut inflecten-
dae ratione et modo (praeter eas, quae Dei
verbo praescriptae sunt) nouas cogitare et
comminisci, denique de legitima eorum
qui ecclesiam (id est domum, Dei non ipsorum
Regum gubernant) vocatione praeter Dei.
i. ipsius Domini domus voluntatem le-
ges inquam et regulas condere et sancire

certe quidem illi nullo iure possunt. Ac, vti
dixi nec Ecclesia quidem ipsa vniuersa et
collecta in Oecumeniis, quae vocant, conci-
liis hoc quoque potest, adeo vt mera fue-
rit tyramnis, et in ius ipsum Dei inuasio im-
probissima quicquid Synodi illae Oecume-
nicae contra praescriptam verbo Dei disci-
plinae Ecclesiasticae οὐσίαν induxerunt, et san-
ciuerunt: quanquam se aliquid melius et
sanctius moliri existimarent. Quod verum
esse, vel ipsa Ecclesiae confusio, ruinaque,
quae inde con secuta est, manifeste decla-
rat. Nam si illa Apostolicis scriptis prae-
scripta disciplina retenta fuisset, numquam
in eam perturbationem Ecclesia incidis-
set, a qua miserrime tandem pessundata
est. Quid igitur, damnamûsne omnes eas
Euangelicas Ecclesias in quibus vel nulla
disciplina Ecclesiastica omnino obserua-
tur, vel Apostolica non retinetur: sed in qui
bus ea vel corruptaest: vel etiam alia, pro
vera substituta ? Ad hanc odiosam qui
dem quaestionem, et quae tamen saepe no-
bis obiicitur, ingenue quidem, sed tamen
placide et modeste respondemus. Nos
propter carentiam et εἰπουσίαν? disciplinae
Ecclesiasticae minime damnare Ecclesias
et coetus illos hominum, in quibus vera pu-

raque Euangelii Christi praedicatio retino
tur, summota omni idololatria: ergo non
diffitemur et eas etiam veras esse Dei Ec-
clesias. Vnica enim est, eaque fundamen-
talis verae Ecclesiae nota in his terris, pura
nimirum verbi Dei predicatio a legitimo pa
store facta, quae vbicumque est, illic quoque
est Grex Domini, iuxta illud Christi, O-
ues meae vocem meam audiunt: et si ab eo coe-
tu saepe Sacramentorum administratio,
sae pe etiam morum correctio, Ecclesiasti-
caeque disciplinae vsus et praxis exulat,
atque abest. Quod enim hae duae posterio-
res notae, tanquam necessariae, ad verae Ec-
clesiae designationem a nonnullis pronuntian-
tur, ostendunt illi tantum, quid quantumque
requiratur, vt omnibus suis numeris ab-
soluta sit verae Ecclesiae facies. non autem
illud volunt, omnino Dei Ecclesiam dici
eum coetum non posse, in quo pure et ve-
re verbum diuinum praedicatur, si nulla
sit disciplinȩ Ecclesiasticae praxis. Sunt igi-
tir huiusmodi Ecclesiae quidem, sed non
omnibus suis partibus et numeris absolu-
tae: quin potius claudicantes. Sic ille a no-
bis dicitur homo, cui brachium vtrumque
abscissum est, si modo idem ille ratiocina-
tur. Sed hoc conari, hoc studere, hoc ef-

ficere omnibus modis debent illae Ecclesiae,
quae summo Dei beneficio idololatriam
abiecerunt, verum Dei verbum et vitae
aeternae fundamentum receperunt, et ad-
huc tamen ista disciplina carent, vt hoc
tam praeclarum ornamentum. i. discipli-
nam hanc Ecclesiasticam ( qualis ab Aposto-
lis praescripta est) ad corpus illud Ecclesiae
suae adiungant, et addant, vt non modo
neruos et ossa Ecclesiae habeant, sed etiam
vt sanguinem, colorem, venustatem, vires
denique Ecclesiae integras retineant. At-
tendendum est enim diligenter ad illud
Spiritus sancti dictum rectas faciendas esse
vias nostras, ne quod claudicat tandem pror-
sus abducatur a via. Nam si quae necessaria
sunt per incuriam in Dei Ecclesia negli-
gantur, temporis successu illa penitus a
Deo tandem abalienantur. Quia vero haec
discipli na maxime hac Pauli Epistola,
quae prior est ad Timotheum, est explica-
ta, idcirco eam potissimum delegi, in cu-
ius interpretatione meam de toto hoc ar-
gumento sententiam breuiter, more meo,
exponerem. Scripserunt in hanc ipsam
Pauli Epistolam varii, tum veteres, tum recen-
tiores interpretes, eruditi illi quidem: sed
qui se in hoe de disciplinae Ecclesiasticae ar-

gumento maxime ostentare voluerit fuit
Claudius Spensaeus. Is enim praeter ma-
gnos in ipsum Pauli contextum commentarios
etiam tres libros Digressionum, quas ap-
pellat, et ipsos quoque prolixos edidit in
hanc Pauli Epistolam. Tantum autem ab-
est, vt, meo quidem iudicio, quisquam iis
adiuuari possit, vt nihil sit et scriptore i-
sto obscurius, et illius disputatione magis
perturbatum atque confusum. Sunt enim
isti scholastici, e quorum numero fuit Spen-
saeus, iusto Dei iudicio occaecati: et tam
tenebriones, vt in plerisque ne seipsos qui
dem intelligant, quia sunt in tenebris et
matȩologia educati. Certe cum in eos com-
mentarios incidissem, nihilque in iis pro-
ficerem, mature abistis digressionibus et er-
rore ad ipsum Paulum et verum iter redii, fe-
cique illud, quod habet prouerbium ve-
tus bibi et fugi. Quantum autem hoc meo la-
bore ipse sim consecutus, et rem caeteroquin
propter temporis vetustatem, diuturnan-
que desuetudinem, iam obsoletam ac dif-
ficilem illustrarim, aliorum esto iudicium:
certe magnis laboribus et lucubrationi-
bus haec vetustatis rudera nobis eruenda
fuerunt. Precor autem Dominum Deum
vt hos meos labores Ecclesiae suae vtiles,

piisque viris suaues esse velit. T.vero E.
Princeps Illustriss. cui eos animo demisis-
simo ac lubentissimo dono, dicóque,
si probabuntur, certe operae meae recte col-
locatae fructum hunc maximum iam ero
consecutus. Quamobrem autem hoc, quicquid
est operae meae, T. E. dedicarem cum variae
et multae sunt, eaeque graues causae, tum
hoc imprimis, quod cum summo Dei Op-
timi Maximi bene ficio, tuaque illa plus
heroica virtute et constantia Zelandiae et
Hollandiae, totiusque illius tractus Eccle-
siae Dei pace recreentur, nihil vel ad eas,
iam praeclare instituendas: vel quae erunt
constitutae retinendas hac disputatione ap-
tius atque vtilius, adeo etiam magis ne-
cessarium esse existimem. Quemadmo-
dum enim Ecclesiasticae disciplinae con-
temptus, atque praetermissio magnas in
Ecclesiam ruinas semper induxit:ita dili-
gens illius obseruatio et ad Apostolicam
normam reuocatio non tantum caelestem
ipsam doctrinam sartam tectam puramque
inter mortales conseruauit, sed etiam
mores ipsos hominum nomen Christi pro-
ffitentium, si qua in parte ad vitia delabe-
bantur ad meliorem frugem conuertit, et

In Dei metu officióque continuit: est de-
nique haec eadem aduersus enascentes
haereses sepes et munimentum validissi-
mum, aduersus iam natas et infelicissime
pullulantes, tamquam aduersus magica ve-
nena, remedium praesentissimum. Quan-
quam autem T. E. doctissimorum virorum,
imprimis autem generosissimi praestantissimi
que illius viri Ph. Marnixii Domini montis
Sancti Aldegondii, et fidelissimi verbi Dei
Ministri Taffini, (a quibus hȩc ista discet)
eruditissimis sermonibus non caret, haec
tamem in commune vestrarum Ecclesia-
rum commodum, tanquam symbolum, et ipse
pro virili volui conferre, vt illae intelligant
quantum pro T. E. et illis ipsis bene ex
animo velim, ac felicissima atque opti-
ma quaeque a Deo ardentibus votis exo-
ptem. Tuae vero virtuti, Princeps Illustri-
sime, quid non debeatur, cum ab omnibus
fidelibus et Christianis viris, tum vero
a nostris Gallis, quorum salus et incolu-
mitas semper summae curae fuit tibi, frati-
que tuo Illustriss. Comiti Ludouico ( cu-
ius felix memoria nunquam caneset, ac
ne seclis quidem innumerabilibus, cuius
vtriusque et armis et prudentia Ecclesiae
Gallicanae ab aduersariorum atrocissimis

Iniuriis contra leges patrias, moremque
maiorum illatis tandiu sunt defensae: de-
nique cum tua sit hodie in orbe terrarum
gloria, tantaque rerum pro Dei gloria as-
serenda gestarum laus, vt parem tibi tan-
que constantem principem nulla adhuc
hominum aetas viderit. Tu Prouinciam ti-
bi commissam ab Hispanorum ac extra-
neorum tyrannide eripuisti, tu Belgium
intestinis morbis profligatum ac iam de-
ploratum inexpectata ratione et medici-
na sanasti, ac in iura maiorum pristinum-
que splendorem restituisti. Tu hostibus
io triumphum iam canent ibus fugam in-
iecisti, et victor ipse triumphatórque
Christi vexilla praeferens rediisti, Tu pie-
tatis assertor, tu Iustitiae publicaeque salu-
tis vindex fortissimus ore omnium mor-
talium celebraris, adeo quidem, vt qui tan-
ta, tamque praeclara et pro Domini no-
stri Iesu Christi regno amplificando et
pro patria libertate tutanda bene geris, tu
quoque bene inter omnes mortales mere-
ris audire Βροτοῖς γὰρ vt ait Eurip. χρηστὰ πρα-
γματα τα Χρηστῶν ἀφορμὰς ἐνδιδωσ᾽ ἀεί λογων.
Ego vero Princeps Clementiss. cum tot ad-
mirandas virtutes tuas commendari vbi-
que gentium intelligam, et hoc quoque

ue in T.E. obseruantia testimonium et
tuarum laudum praedicationis conatum
et symbolum extare volui quod vt grato
benignóque animo T. E. accipiat obnixe
precor. Dominus Deus solus, Æternus Sa-
piens, Bonus, Iustus, Misericors, te velut
alterum Danielem, Spiritu suo corrobo-
ret ac confirmet, et ad Ecclesiae suae presi-
dium diutissime felicissimeque nobis, et
toti Belgio incolumem conseruet. Geneuae
Cal. Augusti Anno temporis vltimi.
CIↄ Iↄ LXXVII.

IN
D. PAVLI
APOSTOLI
priorem ad Timotheum
E pistolam.
L. Danaei Commentarius.

Paulinarum Epistolarum genus est duplex, v-
num earum, quae ad Ecclesias totas scriptae sunt.
Alterum, earum quae ad Particulares quasdam per
sonas quae erant, vel Ecclesiasticae, vti vtraque ad
Timoth. et vna ad Titum. vel Priuatae, vt ea quae
est ad Philemonem. Nam quae circunferuntur
Pauli Epistolae ad Senecam et contra, sunt fictae
et ementitae. Quanto vero est dignior, qui Ec-
clesiae praeest priuato homini, ita vberiora et lo-
cupletiora sunt earum Epistolarum argumenta,
quae ad praefectos Ecclesiae scriptae sunt (quales
sunt illae quae ad Timotheum, et Titum, quae
pene sunt paris argumenti) quam earum, quae ad

priuatos.
Quae fuerit autem huius Epistolae ad Timo-
theum scribendae ratio, et occasio facile ex ipso
Paulo verss.3.intelligitur, nimirum, quod iam qui-
dam sanam Euangelii doctrinam, ab ipso Paulo
et aliis Fidelibus Christi Ministris traditam, et
explicatam varie corrumperent tum in Substan-
tia ipsa et doctrina, tum in Modo et forma illius tra-
dendae. Cui malo vt mature occurreret Paulus,
Timotheum monet quid opus sit facto, non tam
ipsius quidem gratiâ, quam aliorum, id est, isto-
rum doctrinam veram et sanam deprauantium.
Quando scripta fuerit infra cap. hoc ipso vers.
3. Vnde scripta sit in fine huius Epistolae dicetur,
Domino fauente.
Diuiditur autem totum corpus, et σύνταγμα
huius Epistolae in duas tantùm partes, nempe, Sa-
lutationem, et argumenti suscepti tractationem.
Epilogo enim, id est, postrema illa parte caret, in
qua variae salutationes esse solent, quae in aliis tamen
Epistolis extant, quae hoc loco non erant neces-
sariae.
Salutatio autem haec tria continet vbique, ni-
mirum
(Quis scribat
(Ad quem scribatur
(Summam precationis
Ergo quaeritur, quis seribat?
Scribit
( Plaulus, personam designat
( Apostolus, munus suum describit
(Plus est enim dixisse Apostolum, quam
seruum Dei simpliciter, quod alibi facit. Chry-
sosto. hoc annotat
Apostolum autem se vocat, et Iesu Christi:non

hominum: in quo est commendatio muneris. Ni-
hil enim nisi apprime salutare habet legatio et
munus huiusmodi et a Christo demandatum et
Dei ipsius ordinatione siue decreto. In quo inest
confirmatio huius muneris. In hac autem statim
epigraphỹ apparet tum summum amoris Pauli
erga Timotheum et luculentissimum testimo-
nium: tum illius muneris et Apostolatus firmamen-
tum maximum. Quod non ipsius quidem Timo-
thei gratiâ fit, sed aliorum, quos admoniturus e-
rat Timotheus, nec quidem tam suo, quam Pau-
li nomine et authoritate. Itaque hanc authorita-
tem assertam prius confirmatamque esse opor-
tuit. Deinde ipsius quoque Timothei et confir-
mandi et commendandi apud Ecclesiam causâ,
qui a Paulo missus erat, hoc additum est, quo
iustior ipsius vocatio appareat, Pauli vocatione
semel stabilita, etsi de ea Ephesii incerti esse non
potuerunt, inter quos vixit per biennium Paulus.
Nihil autem hoc loco fit a Paulo ostentationis
et iactantiae animo, sed quod muneris autho-
ritatem defendi aduersus quorundam impostorum
calumnias oportuit, vidit que pro temporis cir-
cunstantia esse necesse. Caeterum docet hic lo-
cus a quo mitti de beamus et vocari, nempe a Deo.
Nemo enim vsurpat sibi honorem Hebr. 5.V.4.
etsi non omnes extraordinarie (vti Paulus) vo-
cantur.
Finem autem, et caussam tanti Dei beneficii
erga homines ostendit, dum appellat Deum ser-
uatorem. Quia enim Deusnos seruare vult, etiam
mitti ad nos, qui ipsius Euangelium et volun-
tatem annuntient. Psal.74.Luc 13.vers.34. id est,

qui istius viam salutis exponant nobis.
Vocat autem Patrem seruatorem vti Tit I.vers.3
et 2.vers 10. et Christum spem nostram. Vti enim
Pater dedit Filium, per quem seruamur. Ioan.3.V.
I6.ita Filius est fundamentum spei et salutis nostrae,
vt cum haec Patri et Filio communiter tribuun-
tur, intelligamus esse indiuisa Trinitatis opera, et
tres personas paris, non autem dissimilis maie-
statis et potestatis. Hec breuius persequor, quia
a multis copiose tractata sunt.
2. Timotheo germano filio in fide. Gra-
tia sit tibi misericordia et pax a Deo Patre
nostro, et Christo Iesu Domino nostro.
Timotheus quis fuerit apparet ex Act.16. et
variis Epistolarum Pauli locis: Hunc autem vocat et
Filium in fide, vt distinguat a carnali filio: et
Germanum. i. verum et referentem veros mores
Patris Pauli: non igitur fuit hypocrita et fictitius,
vt hodie multi qui magnorum Dei seruorum et
filii sunt et discipuli. Quod vtrunque pertinet ad
Timothei laudem et imitationem.
Sic Titum appellat Filium Tit.I.v3 et Corin-
thios quoque I Corinth. 4. vers.14. Tamen obstat
quod ait Christus Math.23.vers.9. et Hebr.12.V.9
Vnus est Pater animorum, nempe, Deus. Resp.
Verum est per se et proprie vnicum esse animo-
rum nostrorum Patrem, nimirum Deum ipsum:
sed communicatione quadam, et quatenus homi-
nes sunt huius nostrae in fide et Ecclesia Dei ge-
nerationis, aut potius regenerationis instrumenta,
vox ipsa Patris benigne illis a Deo communicatur,
eti et Patribus carnalibus eadem vox Patris. Plus

autem debemus Patribus qui nos in Dei metu
instruunt, quam qui nos tantum corpore gignunt.
Nec quod pastores dicantur patres nostri in fide
excusat patres ipsos corporum et carnales, quo
minus instituant liberos suos in vero Dei metu
et pietate Deut.4. vers.II.et II.V.I9. sed differentia
tamen ostenditur inter vtrunque genus patrum,
quorum alii sunt nobis tantum spirituales Patres,
alii sunt carnales.
Filii autem dicuntur, ait Augustinus contra
Adimantum cap.5. (Natura
aut ( Doctrina
Imitatione
Hic et doctrinae et imitationis ratione Timo-
theus filius dicitur, non tantum aetatis, vt tamen
putat Erasmus. Salutatio est in his verbis posita
Gratia et haec (Deo Patre nostro
Misericordia (omnia (
Pax
a
(Domino Iesu Christo.
Misericordia addita est hic, vti in Epistola ad Ti-
tum, praeter stylum et communem morem Pauli,
quo magis suum erga Timotheum amorem te-
staretur, et se miro erga eum affectu impelli et
affici ostenderet. Recto autem ordine et natura-
li vtitur in his enumerandis Paulus, et progredi-
tur a causis ad effecta. Est enim gratia causa mi-
sericordiae, vt misericordia ipsa causa pacis no-
strae. Est igitur gratia gratuita nostri acceptatio,
quae fit a Deo, quam sequitur misericordia, id est,
peccatorum nostrorum remissio. Itaque vocem
misericordiae hic passiue pro effecto, quod in
nobis apparet: non autem actiue in Deo accipi-
mus

Author autem tot et tantorum donorum est
Deus Pater noster, in et per Christum Dominum
nostrum, in quo omnes Dei promissiones et be-
neficia sunt, Amen et Etiam
3
Quemadmodum te sum precatus vt
permaneres Ephesi, quum proficiscerer in
Macedoniam, permaneto, vt denunties qui-
busdam ne diuersam doctrinam doceant:
Secunda pars huius Epistolae sequitur, in qua
de re ipsa et argumento est agendum. Primum autem
occasionem scribendi narrat, deinde rem ipsam
aggreditur Paulus. Ex ipsa vero disputatione ap-
paret magnam partem esse hanc epistolam ἐπανωρ
θωτικήν et δειδακτικήν. Constat autem sex capitibus,
quorum summa breuiter hac nostra tabula com-
prehensa est. In summa in hac Epistola plena mi-
nisterii Euangelici descriptio continetur, et disci-
plinae Ecclesiasticae institutio explicatióque. Nam
quae ad particulares quaestiones pertinent, suntque
scitu necessaria videntur a Paulo tradita in Epi-
stola ad Corinthios.

table

Precatus) blanda et modesta ad monitio: quae eo a-
cutius pungit et magis serio, quo maior est Pauli
in Timotheum authoritas, id est, praeceptoris et
patris in filium, et discipulum ius et affectus.
Vtrunque autem potest Pastor, Denuntiare vt
praefectus et pastor: et Precari vt frater2 Tessal.
3.V.I2. Nam quam hic sibi non tribuit, dat Timo-
theo postea potestatem:nimirum, Denuntiandi
et quasi iubendi. Hic autem nihil de Papali au-
thoritate et Petri iure agitur in Timotheo E-
pheso praeficiendo, cuius consensus in Timotheo
vocando non interuenit, neque a Paulo est vel
quaesitus, vel expectatus.
Annotauit Eras. lucidiora esse Graeca, quam
Latina, quod verum est, et repetendum est ali-
quid ἀπό τοῦ κοινοῦ, sic Quemadmodum te rogaui,
vt permaneres Ephesi, maneto, vt denunties, et c.
Sic enim facile fluit sensus.
Proficiscerer in Macedoniam, Haec est tertia
profectio (quemad modum obseruauit D.Th. Be-
za prȩceptor meus) quae contigisse videtur annoa
Pauli conuersione 28. et a nato Christo 62. Huius
sit mentio Act. I9. et 2O. Ergo scripta est haec E-
pistola ante eas, quae sunt ad Ephesios, Philippen-
ses, Colossenses. Post eam tamen vtranque quae
est ad Corinthios, et ad Titum. Post vtranque
eam, quae ad Thessalonicenses scripta est, vt quidam
putant.
Apparet etiam Paulum habuisse Ephesiorum
Ecclesiam commendatissimam, cui tam sollicite
prospicit.
Ne aliter doceant) Cur hoc timuerit Paulus
ratio satis intelligi potest ex Apocalyp.2.vers. 6.

et quod iam Galatae, quae erant vicinae Ecclesiae,
abducti fuerant a synceritate et puritate doctri-
nae Euangelii per huiusmodi pseudofratres con-
cionatores et nebulones, qui aliter, quam Apo-
stoli, Euangelii praetextu docebant. Quid sit au-
tem ἑτεροδιδασκαλεῖν hic et inf cap. 6.V.3. varia est
interpretum sententia: sed ex legitimi pastoris
definitione facile tanquam ex contrario perspi-
cietur. Illa autem definitio extat apud Matthaeum
22.vers.I6. vbi de Christo agitur. Est igitur verus
Pastor qui docet viam Domini in veritate, idque
sine personarum acceptione Malach.2. Ergo
peccatur vel in Re et doctrina, vel in Forma et
modo docendi, quam ὑποτύπωσιν appellat Paulus
Timoth I.vers.13. vel in Applicatione et vsu do-
ctrinae 2 Timot.2.vers.15. Quibus omnibus vitiis
et modis aliquis ἑτεροδιδασκαλεῖ, id est peccat in
docendo.

4 Nec attendant fabulis et genealogiis
infinitis, quae potius quaestiones praebent, quam
aedificationem Dei quae est per fidem.
Εʹξήγησις. Illustrat exemplo quod sup. versic.
praecepit. Quid sit nimirum ἑτεροδιδασκαλεῖν. Ex
hoc autem loco apparet non eos tantum in do-
cendo peccare, qui falsa tradunt, sed etiam eos
qui vana et inutilia. Denique qui non necessaria
curiose et diu inquirunt et perscrutantur. Cuius-
modi olim fuit genealogiarum percensio, vel in-
uestigatio. Hodie infinitae quaestiones quae sunt
in scholastica. Primum de hypothesi agamus, de-
inde veniamus ad thesin. Ac falsa est eorum inter-

pretatio et sententia qui volunt nomine genea-
Iogiae hic intelligi, vel Mathematicas descriptio-
nes natiuitatum, quas tamen damnatas esse agnos-
cimus. vel longas illas series et disputationes de
Æonibus, quas Valentinus ipsiusque discipuli e-
tiam post Pauli mortem, nimirum circa annum
a Christo passo cx. inuexerunt in Ecclesiam, tan-
quam fidei doctrinam necessariam.
Quod ad horoscoporum inspectionem et na-
tiuitates quae ab Astrologis fiunt, illae non γενεα-
λογίαι appellantur, sed γενέσεις et γενεθλιαλογίαι, et
qui eas tractant et docent, non γενεαλόγοι, sed
γενεθλιακοί nominantur. Hanc tamen interpreta-
tionem videtur amplexus Chrisostom. quae huic
loco minime conuenit.
Quanquam autem inter Ephesios, qui Iudaei
non erant, versabatur Timotheus, tamen inter
Iudaeos maxime huiusmodi quaestiones, quas hic
damnat Paulus, fiebant, vti etiam Tit. I.vers.14 eas
Iudaicas fabulas vocat Paulus. Sed vel iam huius-
modi fermentum in Ecclesiam Dei irrepserat,
vel ex ea communicatione, quae fidelibus cum
Iudaeis conuersis intercedebat hoc periculum iam
Ecclesiae imminere potuit, et praeuideri a Paulo.
Fuerunt autem huiusmodi de Genealogiis
disputationes. Quis ex qua familia ortus esset, si-
ue de se Iudaei agerent: siue de gentibus. Id quod
partim ostentationis plenum est, partim inanis
cognitionis.
Μύθους, igitur vocat huiusmodi quaestiones,
quod etsi saepe non sint prorsus res falsae et fictae
pro animi libito:tamen sunt inutiles, vti fabulae
et ficte narrationes Μύθος autem vnde nostri Gal-

li duxisse videntur suum illud Mot et Latine Mu-
tire, est vox aliquid significans hominis ore e-
gressa et prolata, et generalis illius significatio est
et acceptio. Sermonem enim quemlibet notat
etiam apud Homerum vox Μῦθος. Iubet igitur so-
brie potius eas delibare Paulus, quam iis inhaere-
re et immorari. Ait enim Ne attendant. Nam
quasdam tradit etiam Dei verbum nec inanes,
nec infructuosas: nec tantum vetus testamentum,
sed etiam nouum, vti Genealogiam Christi ipsius.
Id quod fit ad fidei nostrae confirmationem, et
vere humanitatis Christi approbationem, in quibus
eatenus nobis versari licet quatenus et modum
teneamus, et scopum a Spiritu sancto propositum
non transiliamus. Sic fecerunt quoque Patres, vt
Augustinus lib 2.3.7. contra Faustum, et lib. 2. de
Consens. Euangelist.
Hae disputationes et inuestigationes nimiae, vi-
dentur ex eo cepisse, quod ante Christum et sub
lege studiose inter Iudaeos cuiusque familiae des-
criptio fiebat et tum publicis archiuis, tum pri-
uatis monimentis religiose et diligenter seruaba-
tur, adeo vt reiecti sint et expulsi ex sacrificato-
rum numero qui suam Genealogiam ostendere
non possent. Num. 1.vers.18, et Nehem. 7. V.62.
Igitur iussi sunt eas habere tum in archiuis publi-
cis tum priuatis scriniis Iudaei Numer. 25.vers.5.
adeo vt Prophetae ipsi libros totos de iis edide-
rint vt est 2 Chron. 12. vers. 15. Sed in eo ratio di-
uersa fuit illis et nobis, illi expectabant Christum
ex vna quadam et certa suae gentis familia, et ge-
nere nasciturum, non ex quauis tribu. Idcirco di-
stinctio familiarum diligenter retinenda ab iis

fuit vt melius postea Christum agnoscerent. Nos
iam ex ea familia natum scimus et habemus vt
hac inuestigatione nobis hodie non sit opus. Dein-
de praedicatur Christus, vt non vnus tantum fa-
miliae vel gentis: sed omnium populorum, omnium
nationum Mediator, Deus et Redemptor, vt in
sola Iudaeorum gente non sit hodie nobis Chri-
stus quaerendus. Dixit, et quidem recte, August.
etiam veteris Testamenti Genealogias ad Chri-
stum pertinuisse lib. 19. contra Faust. cap.351. Vnde
apud illos ante natum Christum fuit haec quae-
stio tolerabilior, quae hodie cessat nisi si sumus
infideles, et Christum vere natum secundum Pro-
phetas dubitemus.
Duplici nomine condemnat eas Paulus, quod
et sint Infinitae, et Inutiles ad vitae pietatem in
nobis serendam et gignendam. Vtrunque pugnat
cum vero omnis studii et inquisitionis fine. Quae-
rimus enim vt inueniamus: et vt tandem ad ali-
quam cognitionem, atque etiam eam nobis vtilem
perueniamus et insistamus ei acquiescentes. Quem
fructum aut vsum non praestant hae quaestiones.
Edificationem igitur eam dicit quae est in fide, id
est, quae secundum ipsius Dei voluntatem, verbum,
et praeceptum est, et solida. Nam finis Theolo-
giae verae, est aedificatio conscientiarum nostra-
rum, non vana et turgida scientia variarum dis-
putationum et quaestionum. Ædificant enim, sed
ad pugnas et clamores tantum eae quaestiones,
quae sunt de huiusmodi rebus, ac propterea vt sunt
ita merito appellantur inutiles 2 Timoth.2.v.
16 et 23.

5
5 Porro finis mandati est charitas ex
puro corde, et conscientia bona, et fide non
simulata.
Αʹντίθεσις . Opponit ex aduerso inutilibus istis
quaestionibus veram Theologiae tractationem,
quae charitatem pro fine habet, Verbum Dei pro-
fundamento, πρᾶξιν autem, eamque legitimam, pro
laboris fructu et pro iusto finis, ad quem tendit
testimonio, quae tria breuissime quidem, sed ta-
men grauiter complectitur hoc loco Paulus.
Finis praecepti) id est legis Dei, quam suae cu-
riositati praetexebant, est charitas. Ergo non ineptae
et inutiles quaestiones istae. Legis nomine Scri-
pturam sacram intelligit, quae Legis nomine ap-
pellatur, quod tunc temporis alia nulla sacra scri-
ptio adhuc esset, nisi de Lege, etsi Legem ipsam
a Prophetarum scriptis nonnunquam distinctam
legimus Luc 24. Sed et Legis nomen latisstme
patere certum est apud Paulum. Vnde Lex fidei
et Lex Spiritus a Paulo dicitur Romanor.3, v. 8.
Hic autem pro Verbi diuini tractatione. Nam
docet Paulus quis sit verae Theologiae finis. Is au-
tem est non theoriticus sed practicus, non inanis
sed fructuosus consolatioque animarum, quia chari-
tas actionem producit, nec in sola contemplatio-
ne nec in verbis solis et lingua versatur a Ioan.3.v
18. Scholastici aliud de sua Theologia sentiunt,
cuius finem constituunt contemplationem et Theo-
riam. Aiunt enim praestantissimae scientiae est
praestantissimus finis. At Theologia est ars prae-
stantissima. Haec concedimus. Sed quod aiunt,
Contemplatio est nobilior actione. Resp.

Actionem hic non accipi a nobis pro opere me-
chanico: sed pro praestatione aliqua, cuius fructus
sit Dei gloria et aedificatio conscientiarum. Con-
templatio autem nuda et mera imperfectus a-
ctus et humanae imbecillitatis indicium potius est
quam laus potentiae, si desit scilicet istius con-
templationis aliquis effectus et fructus qui cog-
nitionem nostram consequi possit.
Aiunt isti Dixit Christus Luc. 1o. meliorem
partem elegit Maria sibi. Respond. Versabatur
in actione, non in nuda disputatione, cuius exer-
cendae gratiâ mundo ipsi renuntiabat Maria.
Aiunt Tertiae praestantissimae hominis partis
actio est praestantissima. Animus autem, cuius pro-
pria est contemplatio, est corpore excellentior.
Ergo et contemplatio est nobilior actione. Resp.
Vera esset conclusio, si actio, de qua loquimur,
solius corporis viribus fieret, non autem praeci-
pue operatione, id est, intellectu et voluntate i-
psius animi nostri, ad cuius obsequium postea
for mantur corporis membra. Ergo quum dici-
mus actionem esse finem verae Theologiae et
Christianae, nomine Actionis vel Operis non in-
telligimus seruile et mechanicum aliquod opus,
sed actionem intellectus et voluntatis nostrae ad
Deum tendentis nobilissimam. Nam ipsi illi Scho-
lastici etiam constituunt int ell ectum practicum
esse facultatem animi humani praestantissimam.
Aiunt quarto, oculus est praestantior manu.
Resp. Κατάτι. Neque etiam hic operis nomine
intelligimus tantum manuales actiones, sed cul-
tum Dei, reformationem vitae quae sunt actiones
nobilissimae

Charitas) Et ad Deum, et ad homines referri
potest haec charitas, quia Dei verbum vtrunque
docet et Deum et homines diligere. Nos tamen
de charitate ea, quae proximum spectat, hoc loco
intelligemus.
Huic igitur charitati addit, Cor purum, Con-
scientiam bonam, Fidem veram et synceram.
Per quae tria non tantum vera charitas descri-
pta est, sed etiam fundamentum illius et vsus de-
monstratur, ne hanc charitatem, quam finem
praecepti dixit, putemus esle quiddam otiosum,
et contemplatiuum, vt quidam fingunt. Est.n. affe-
ctus charitas qui in animis nostris est, non vt la-
teat: sed vt sese proferat ipso opere.
Quia igitur charitas est animi affectus huius-
modi, Duo habeat oportet nempe, Veritatem
et Opus, vt docet Ioann: in 1. Epist.3. vers.18.
Cor purum) habet charitatis veritatem. Itaque
opponitur cordi ( Impuro, quod sordida et foe-
ditates amat et diligit
( Ficto seu duplici, quod non
est integrum et purum a simulatione et hypo-
crisi tum in Deum, tum in proximos.
Conscientia bona) vsum, et opus illius habet.
Nam et finem actionum nostrarum regit, et cir-
cunstantias prudenter tractat et perspicit in agen-
do. Tunc enim est bona conscientia in nobis cum
cor nostrum nos non condemnat, sed coram Deo
licet attestari nos et rectum finem habuisse, et
diligenter omnia, quae circunspicienda erant,
perspexisse, quantum in nobis fuit.
Fides autem est moderatrix, aut potius regula
et norma vtriusque, quae docet ex Dei verbo nos

quo spectare debeamus, quid odisse, quid dilige-
re, et quomodo pro cuiusque vocatione nos ge-
rere. Itaque coniungenda est cum verbo Dei. Non
vult autem Paulus hanc fidem esse hypocriticam
quae speciem tantum pietatis et metus Dei prae
se ferat: sit tamen ab vtroque remotissima.
Haec fides igitur ad cognitionem ipsius do-
ctrinae refertur, quae in nobis esse debet ἐν ἀληθείᾳ
vt loquitur Coloss.I vers. 6.id est, et qualem esse
ex Dei verbo oportet, non autem qualis ex nostris
aut hominum commentis, et sensu haberi, for-
marique potest.
6 A quibus quum quidam vt a scopo a-
berrarint, deflexerunt ad vaniloquentiam
Confirmatio superioris sententiae a contrario.
Nam qui ab hoc scopo deflexerunt, inciderunt
in miseram vaniloquentiam, et inutile studium,
quantumuis magni aliorum Doctores esse vellent
vel viderentur. Haec vero Pauli sententia pulcher-
rimam confir mationem recipit non tantum ex
haereticorum doctrina, qui vanitati illi plane de-
diti fuerunt, relicto verae Theologiae scopo vt Va-
lentiniani Manichei et alii: sed imprimis ex som-
niis Scholasticorum, qui nunc soli Theologi vi-
deri, et dici (si Deo placet) volunt. Hinc apud
eos portenta quaestionum, et myriades natae inu-
tilium disputationum, in quibus tota aetas tamen
teritur. ac de quaestionibus quidem haec sunt pau-
ca exempla.
I Vtrum gratia qua nos diligit Deus, et nos
vicissim Deum sit eadem. Vtrum quid creatum

sit an increatum, subsistens per se, an accidens.
2 Vtrum realitates an notionalitates sint
praestantiores.
3
Vtrum personae in Trinitate vera numeri
appellatione dicantur tres.
4 Vtrum Pater producat Filium ratione in-
tellectus vel voluntatis.
5
Vtrum numerus personarum in diuinis
pertineat ad essentiam an ad rationem
6 Vtrum Deus possit quoduis malum etiam
odium sui praecipere: et quoduis bonum etiam a-
morem et cultum sui prohibere.
7
Vtrum in Deo sit intellectus agens et pas-
sibilis.
8
Vtrum mundus melius condi potuerit,
9
Vtrum Papa sit misericordior Chisto, quum
Christus neminem a poenis purgatorii liberarit.
1o Vtrum Papa possit vniuersum purgato-
rium tollere vel exhaurire. Denique vide Eras-
mum hoc loco ne has feces diutius tractemus.
7
7 Quum velint esse Legis doctores, nec
intelligant quae loquuntur, neque de quibus
asseuerant.
Descriptio est istius generis hominum, et su-
perioris dicti amplificatio, vt doceat quicunque
ab illo scopo aberrant, eos incidere in vanilo-
quium, quantunuis magni sint doctores. His au-
tem tribuit Paulus Epitheta quatuor, nimirum
quod sint I Arrogantes Volunt. 2 Timoth.3
2 Ignari Coloss2. vers.18.3 Docendi munus prae
se ferant, et sibi vsurpent Rom. 2.vocantur Ra

bi Marth.23. vers.7. 4 Temerarii, assertores et
habere se clauem scientiae iactant. Matth. 23. Ex
quibus omnibus intelligitur, quam graphice et
vere hic nobis a Paulo proposita sit Scholastica
Theologia et Mag strorum nostrorum mores et
ingenia descripta, ne non facile hodie agnosci
possent, nisi plane vel in ipso Meridie caecutire
velimus. Denique cum totam fidei doctrinam
corrumpant, nulli tamen et doctiores et sanctiores
videri volunt, quam furfures isti et Midae por-
tantes auriculas asini.
8 Scimus autem bonam esse Legem, si-
quis ea legitime vtatur.
Hypophora, per quam occurrit calumniae, qua
et ipse, et doctrina Euangelii grauabatur, quasi
Dei Legem, quae sacrosancta est, et Prophetarum
testimoniis confirmata, sperneret et damnaret
Paulus tanquam vanam doctrinam, quia Genea-
logias, et huiusmodi quaestiones superius re-
prehenderat. Nec vero vno tantum loco Paulus
cogitur se ab ea graui accusatione defendere, quasi
Dei Legem damnaret: sed srpius, vti Rom. 7.v.
12. et Oalat.3.vers.24. Ex quo facile int elligitur,
quam valide et astute oppugnata sit Euangelii
doctrina ab istis nebulonibus et aërem ipsum sub-
tilitate suarum quaestionum fatigantibus homini-
bus: quasi manifesto Dei verbo esset contraria
Euangelii puri praedicatio. Quod idem nobis a
Doctoribus Papistarum obiicitur. Sed ex hoc i-
pso loco apparet eos qui tunc temporis tam san-
ctis admonitionibus repugnarent maxime fuisse

Iudaeos. Illi enim de lege gloriabantur quam acce-
perant, et qua etiam abutentes circa huiusmodi
quaestiones languescebant. Gentes vero ad fidem
conuersae, vix, ac ne vix quidem istas de Genea-
logiis quaestiones attingebant: vel Legis a Mose
datae meminerant, de qua ante Euangelium non
audiuerant: neque in ea, vti Iudaei, innurriti fue-
rant. Praeclara est haec confessio Pauli Apostoli
de vsu legis et veteris Testamenti in Ecclesia
Christiana et sub Euangelio valde notanda con-
tra Marcionitas, et Manichaeos. Obseruandum
tamen est hic Paulum non in vniuersum de toto
vsu Legis agere, sed de eo tantum vsu, qui erat
maxime ad praesentem quaestionem accommo-
datus, et vt vanam illam Iudaizantium doctorum
ambitionem et iactantiam contunderet: qui quum
nihil, nisi garrulitatem et vaniloquentiam, mon-
strarent, prae se tamen ferebant magnam Legis
obseruationem, praedicationem, ac reuerentiam.
Ergo docet quis sit verus Legis, quam praedicant,
vsus, per quem Lex ipsa nobis salutaris et vtilis
esse possit. Est autem, si ex ea cor purum et sanam
conscientiam habere didicerimus per fidem, quae
est in Christo.
Lex bona est, si quis lagitime ea vtatur) Legiti-
mus Legis vsus est, quum ad eum finem ea vti-
mur, ad quem nobis a Deo data est et promulga-
ta. Est enim is demum rectus illius vsus, qui quis
sit supra docuit vers. 5. et 9. Paulus alludit etiam
apte paronomasia quadam ad vocem νόμου in
verbis vόμος et νομίμως. Nec enim Lex est doctri-
na vtilis non vtenti illa legitime, et vt oportet. Sed
obiicitur, etsi quis non vtatur recte Lege, tamen

ipsam legem per se bonam semper esse. Qui enim
eam in maiorem peccandi occasionem trahunt,
ea legitime non vtuntur, non desinit tamen Lex
propterea esse bona. Simile quiddam de Sacra-
mentis afferri potest, quae semper sunt signa sa-
lutis per se, quanquam impii vtantur iis ad hy-
pocrisin suam fucandam et tegendam. Respon.
Hoc verum esse, sed a Paulo demonstratur hoc
loco non tantùm quid res sit ipsa, id est, Lex sit
in sese: sed quid in nobis, et qualis eius fructus
esse et produci debeat, ne ea abutamur. Erit autem
tum demum fructuosa, si ad quem finem data est,
cogitemus, id est, vt fidem cum charitate ex ea
discamus et exerceamus.
9 Nempe sciens Legem iusto positam
non esse, sed Legis contemptoribus, et iis qui
subiici nesciunt: impiis et peccatoribus, nefa-
riis et profanis, patricidis et matricidis, ho-
micidis.
10 Scortatoribus, maseulorum concubi-
toribus, plagiariis, et mendacibus, periuris,
et siquid aliud est quod sanae doctrinae sit
oppositum:
E’ξήγησις. Explicat enim quis sit is legitimus
Legis finis, de quo dixit. Est autem vt per Legem
hominum mores et vitia corrigantur, et emen-
dentut: non autem vt in vanis quaestionibus oc-
cupemur. Posita enim est, vt scelera hominum,
veluti homicidia, adulteria, mendacia coercean-
tur: non autem ad bonos, et qui iam sancti sunt,

reformandos et reprimendos. Mirum autem hic
videri potest, cur cum illae questiones, quas dan-
nat Paulus, ad Legem caeromonialem et politicam
pertineant, tamen de lege morali agat, non autem
de caeremoniali aut politica. Respon. Quod illa
parte Legis, quae est moralis, istos sibi aduersarios
homines magis premi posse videt, quia se pieta-
tis et sanctitatis nomine commendabant. Deinde
cum praecipua Legis diuinae pars sit Moralis, reli-
quae vero duae sint illius quaedam appendices tan-
tum, de legis Moralis vsu apte et conuenienter
agit Paulus, ex quo et Caeremonialis et Politicae
legis vsus quoque pendet et intelligitur. Itaque
non extra rem respondet et arguit Paulus. Simi-
lis est hodie nostrorum aduersariorum et Monacho-
rum fastus, et arrogantia. qui cum toti crimini-
bus scateant, nihil tamen, nisi Legem Dei, man-
data, et sanctitatem vitae crepant, vt videantur
sancti, et nos oppugnant, quasi eadem illa sper-
namus et damnemus. Quibus respondemus eos
esse pares istis hypocritis a Paulo descriptis.
Quod ait Paulus, Legem non esse positam iu-
sto, ex eius mente facilem sensum habet, nempe
quod qui sponte iam parent Legi, et virtutem se-
quuntur illi nullis loris et habenis vinciri de-
beant, nullis aliis praeceptis egeant, quibus ad vi-
tae sanctitatem adducantur: sed illi tantum iis e-
geant, qui sunt immorigeri, rebelles, et dissoluti.
Haec sententia dignitatem et commendationem
Legis non imminuit, quasi iustis et iis qui Doi
spiritu aguntur sit vel contraria vel inutilis, sed
eos tantum perstringit, cum quibus egit Paulus,
quos facile quidem docet esse tales, quales hic a-

lieno nomine pinguntur, id est, homicidas a dul-
teros, etc. lusto etiam est vtilis Lex. primum quia
viam iustitiae inchoanti perfectionem docet et o-
mnis virtutis est noima. Pelagius putauit eate-
nus Dei verbum et Legem vtilem esle, quatenus
tantum est liber continens doctrinam morum,
contra quem varie disputauit Augustinus.
Exlegibus autem hominibus esse positam Le-
gem potest videri mirum, sed verum est, quia vt
coerceret hominum rebellionem posita Lex est,
et exlegibus posita est, ne mancant exleges.
Hic autem describuntur gradus nequitiae: et
primum fontes ipsi duo, R. bellio, et Contumacia
in Legem, ex quibus riuuli isti fluunt, duo scilicet,
Impietas ad primam tabulam, et Peccatum, id est
offensio proximi ad secundam tabulam pertinens.
Hae res paruae primum, postea crescunt, et disso-
lutiores fiunt, adeo vt tandem euadant homines,
Nefarii, id est, publice et nullo pudore peccan-
tes, et Profani. Inde infinita genera vitiorum na-
scuntur, quae reuocat ad tria genera, Vim Libidi
nem, Fraudes siue furando siue mentiendo fiant.
Decimum versiculum explicuimus in Ethicis
nostris.
11 Quae est, secundum gloriosum Euan-
gelium beati Dei, quod concreditum est mihi
Denique easdem quaestiones inutiles docet
contrarias esse Euangelio ipsi. Commendat
autem Euangelium nomine, Gloriosi a differen-
tia scilicet quae nonest de scriptura, sed de effe-
ctu intelligenda, Dei ab authore, quem vocat non

tantum benedictum, sed beatum. Definit deni-
que illud Euangelium esse eam doctrinam, quae
ab ipso et collegis praedicatur Christi mandato.
Itaque videri potest argumentum ab enumera-
tione partium scripturae sumptum. Habet enim
Legem et Euangelium, cui vtrique hae quaestio-
nes inutiles repugnant. Opponit igitur Euange-
lium Dei isti Mataeologiae, quam et a Lege et ab
Euangelio damnari docet. Quo ipso demonstrat
Paulus consentire inter se vtranque doctrinam
contra Manichaeos. Sanam quoque doctrinam
hanc vocat, quia aed’ficat ad pietatem. Denique Deum
illius authorem μακάριον dicit et quod in se felix
sit et beatus, et quod aliis felicitatem donet et affe-
rat. Benedictum alibi vocat eadem scriprura Deum
id est dignum omni laude et inuocatione. Paulus
autem appellat hoc idem Euangelium 2 Timot 2.
vers. 8.suum Euangelium, id est, quod ipsi credi-
tum erat, non cuius ipse sit author.
12 Gratiam igitur ei habeo, qui me ro-
bustum effecit, id est, Christo Iesu Domino
nostro, quod me fidelem duxerit, vt qui me
in ministerio constituerit.
E’'κβασις siue digressio ex iniecta mentione sui mi-
nisterii et Apostolatus, quem tuetur et commen-
dat hoc loco. Cur autem excurrat Paulus duplex
ratio est. Prima, vt haec sit hypophora contra ca-
lumnias, quas inuidi homines illi obiiciebant
propter superiorem vitam. Quomodo enim vi-
deri potest Euangelii praeco, qui tam atrociter il-
lud antea fuit insectatus. Captatas autem fuisse

huiuscemodi occasiones ab aduersariis Euange-
lii apparet tum ex I. ad Corinth.15.tum quod ad
Epist. ad Galat. et hic suum ministerium tuetur.
Secunda ratio cur suum Apostolatum Paulus
commendet, est, vt Timotheo, quem exhortaturus
erat ad difficile certamen suscipiendum, seipsum
in exemplum proponeret, in quo summa Dei
potentia, vis, misericordia, et virtus illuxit, ne fa-
tisceret, aut expauesceret Timotheus. Ita vero
totum suum ministerium asserit Paulus, vt illius
gloriam et laudem vni Deo vindicet, non sibi,
non bonis suis operibus, aut praeparationibus.
Hoc significat Gartiam habeo, Gratiae enim a-
guntur bene ficiorum nomine acceptorum: non
autem meritorum a nobis aut operum collatorum.
Christo) Deum esse ex eo intelligimus Christum,
cui et vocatio, et virtus conferens dona falutaria
et nobis necessaria tribuitur 2 Corinth. 3.vers.5.
omnis nostra idoneitas ex Deo est,
Potentem reddidit) Non dicit Paulus, qui me
tantum iuuit, sustinuit, erexit: sed qui reddidit
potentem, vt valerem: alibi ait ἱκάνωσε, et robustum
vt persisterem. Ergo prorsus extenuat et deiicit vi-
res suas Paul. quas se ab vno Deo fatetur habere
Neque hic de prima sua ad Euangelium voca-
tione tantum, sed de toto ministerio suo et Apo-
stolatu agit. Vires enim a Deo nobis suggeri o-
portet ad vocationes nostras obeundas. Vires e-
tiam ad perseuerandum. Vnde ait idem Paulus
collocans me in Ministerio. Hoc idem de nobis
sentire debemus, et ex animo quidem, non autem
simulate et fict e:nec illud Leonis x. Pontif Rom.
blasphemum vsurpare, nos a Deo vocari meritis

licet imparibus.
Fidelem duxerit) Illud ducere est efficere. Non
inuenit enim nos Deus tales, sed efficit. Nec e-
nim idcirco Paulum vocauit Deus quod fidelem
inuenerit I. quia erat blasphemꝰ 2. quia frustra su-
perius dixisset Robustum me fecit. Erat enim dicen-
dum, Robustum inuenit 3. Deinde et quod illa fide
litas est idoneitas, quae non est a nobis, sed a Deo.
Et seipsum superioremque sententiam plane e-
uerteret Paulus, si quid in eo praecessisse boni o-
Peris fingamus, propter quod ipse a Deo sit vo-
catus.
13. Qui prius eram blasphemus et per-
sequutor et iniuriosus: sed mei misertus est.
nam ignorans id faciebam fidei expers.
Comparatio est, ex qua Dei gratia maxime
amplificatur, et maxime quod aduersarii in ca-
lumniae causam arripiebant, transfert in suum con-
modum, et sui ministerii maiorem commendatio-
nem. Accusabant igitur quod fuisset Paulus an-
tea ( Blasphemus
Insectator
( Violentus
Quae omnia concedit ille, quia et vera erant, et sic
Dei gloria maior, et sua vocatio ad Apostolatum
illustrior apparet. Cum enim talis fucrit, mirum
est vocatum tamen a Deo esse Actor.9. et 13. Non
loquitur de se Paulus vt hypocritae, sua peccata
minuens, sed ea exaggerat. est enim haec gradatio:
Fui blasphemus. i. maledicere solitus Deo. De-
inde persequutor. Denique rabiosus et contu-

melias omnes coniungens. Mirum Dei opus in
Paulo vocando, vt de multis persecutoribus ver-
bi Dei non sit hodie desperandum. Opponit au-
tem Dei mifericordiam, per quam non tantum
veniam superiorum vitiorum consequurus est,
sed etiam pulcherrimam illam ad Apostolatum
vocationem adeptus, omnibus suis sceleribus ne fu-
turis operibus vel quae Deus post Pauli voca-
tionem edenda ab eo praeuiderat, electionis huius
causam tribuamus.
Addit tamen rationem, quia feci, et ignorans et
ἐν ἀπιςτίᾳ. id est, carens fide et cognitione. Non
tantum igitur docet se ignarum fuisse prius: sed
se de fide et verbo Euangelii quicquam antea
audiisse vel fuisse edoctum negat. Hic igitur ἀπιςτία
est species ignorantiae, quae est maxime excusa-
bilis, quum quis non ignorat ea, de quibus obla-
ta illi est cognitio: sed de quibus nunquam audi-
uit. Ergo ἀπιςτία non est hoc loco infidelitas et
incredulitas cum quadam malitia et animi obsti-
natione coniuncta: sed simplex et praecedenti
verbi Domini praedicatione carens. Vnde quaesi-
tum est vtrum ignorantia excuset peccatores a
peccato. Quidam distingunt inter ignorantiam
Simplicem et Malitiosam. Alii inter ea quae i-
gnorantur. Aut enim sunt vt illi aiunt, praecepta
pertinentia ad Primam Legis tabulam, aut ad Se-
cundam. Illa ignorare non conceditur, vt volunt.
Haec autem licet, quae sunt Secundae tabulae. Res.
Ignorantia excusat non a toto: sed a tanto Rom.
2.vers. 12. Nam si caecus caecum duxerit ambo in
foueam cadent: et qui ducit, et ipse qui ducitur.
vt est Mat th. i5, et apparet, Genes. 2o. vers.5 et7.

Hinc autem quidam colligunt definitionem
peccati in Spiritum sanctum: sed non satis apte.
14 Superabundauit autem gratia Do-
mini nostri cum fide et dilectione in Christo
Iesu
Αὔξησις Dei gratiae, quae vice confirmationis
addita est, et cx verbis ipsis Pauli apparet, vt o-
mnis superioris vitae labes deleta esie doceatur.
Probat autem hoc ipsom etiam ex effectis con-
trariis superiori illi vitae, nempe ex fide, quae op-
ponitur blasphemiae priori: et ex Charitate in
Christo, quae opponitur Persecutionibus, et
Contumeliis prioribus in Dei Ecclesiam factis.
15 Fidus est hic sermo, et modis omni-
bus dignus quem amplectamur, Christum Ie-
sum venisse in mundum vt peccatores serua-
ret, quorum primus sum ego.
16 Verum ideo misertus est mei, vt in
me primo ostenderet Iesus Christus omnem
clementiam: vt essem exemplo credituris i-
psi in vitam aeternam.
Αʹνάκλασις eaque summo illustrandae Dei glo-
riae studio inducta, vt quod contra ministerium
Pauli maxime videbatur antea obiici posse, hoc
totum ad pios consolandos confirmandosque iam
valeat, quum in Paulo, tanquam pulcherrimo
quodam speculo, insigne et singulare Dei mise-
ricordiae exemplum etiam maximi quoque pec-

catores habeant. Ergo primum se describit: dein-
de ex aduerso Dei misericordiam confert. Demum
caeteros suo exemplo consolatur et exhortatur ad
idem sperandum. Magnum autem huius spei et
certum fundamentum primum omnium ponit,
nempe, Christum factum esse hominem, vt pec-
catores nimirum redimeret, etiam sceleratissimos.
Quod sundamentum, quia magni est momenti, con-
mendat solita praefatione, fidus est sermo et di-
gnus infr. cap.3v.1.2. Timoth.2.V.19. Quamquam e-
nim vniuersa scriptura sacra est per se, et in omni-
bus suis partibus amplectenda, et sermo fidus, ta-
men imprimis illa, quae summa fidei nostrae salu-
iis et spei capita complectitur, singulari quodam mo-
do amplectenda est. qualis haec et inf. cap.3.V.16.
Caeterum Christumvenisse, vt saluos faceret homi-
nes, est certissimum. idcirco.n. dicitur Iesus Math.1.
et est hocipsum αἴτημα θεολόγικoν quod nulli Chri
stiano esse ignotum potest nec debet, ideoque diligem
tius et retinendum et commemorandum. Vnde fit, vt
mirum videri non debeat, si qui talis antea fuit
Paulus, misericordiam iam est consequutus. Ea
enim gratia factus est homo et Iesus Dei Filius
Christus. At fuit maximus peccator Paulus: fate-
tur id quidem ipse, non tantum modesta quadam
sui deiectione vtens: sed vere et ex serio sensu a-
nimi sui loquens, et quali a nobis infidelitas o-
mnis maximeque obstinata debet apprehen di cum
pauore ac horrore conscientiae, Et hoc suum tam
graue, et grande peccatum esse illustrissimum
summae Dei misericordiae erga omnes peccato-
res speculum decet, ne desperent vlli, sed conuer-
tentur ad Deum, et in eo spem vitae aeterng ha-

beant. Ex hoc loco apparet quam sit enorme sce-
lus persequi Christi doctrinam et seruos, quan-
quam homines zeli velo conantur excusare tam
impium facinus. Persequuntur enim Christum
ipsum, quo scelere nullum esse maius potest Act.
9. quanquam ex iis tamen ipsis alii aliis grauius
peccant:Ii grauius, qui scientes veram esse eam
doctrinam nihilominus insectantur. Leuius autem
qui eam esse Dei doctrinam ignorant, inter quos
fuit Paulus. In se vero primo dicit patefactam
Dei clementiam illam ingentem, quod non est
accipiendum, ratione temporis. Omnes e-
nim sumus natura filii irae, et neminem ante Pau-
lum vocauit ad se Christus, aut hodie vocat, qui
non sit natura illius hostis et persequutor, si votum
spectes: Sed se primum vocat aliorum comparatio
ne, et sceleris sui detestatione, id est, insignem
peccatorem et caeteris capitaliorem Ecclesiae Dei
Definit autem fidem et a subiecto, circa quod
versatur. Est autem Christus: et a fine, quem
spectat vel potius sperat. Est autem vita aeterna.
17 Regi autem aeterno, immortali, inui-
sibili, soli sapienti Deo honor, sit et gloria
in secula seculorum. Amen.
Epiphonema, id est, sententia summi ardoris
et vehementiae plena, in lquam ex diuinae erga se
misericordiae meditatione erumpit Paulus, quo-
niam zeli sui feruorem, et suae gratiarum actionis
silentium comprimere iam non possit amplius. I-
taque effundit hanc praeclarissimam vocem de
stupenda Dei bonitate, primum quidem erga se

patefacta: deinde quae cernitur in caeteris rebus
omnibus. Quae nanque de Deo hoc loco dicun-
tur, illi semper competunt, quanquam ad Pauli
conuersionem optime quadrant, in qua Deus
suae bonitatis, sapientiae, gloriae, et immutabilita-
tis specimen eximium ostendit. Ergo si quid mi-
rum et incredibile inest ac occurrit in tanta Pau-
Ii conuersione, ne mirentur. Nam est Deus qui
conuertit, Deus, inquam, ille rex, et aeternus, qui
potest omnia, et ab aeterno fuit. Si quid alienum,
et nouum apparet in eadem factum conuersione
est Deus ille sapiens. Si quid praeter humanam ra-
tionem extitisse cernitur, idem ille Deus est inuisibilis,
vt qui alia, quam carnali ratione operatur et exe-
quitur sua consilia, sua beneficia confert, et Euan-
gelium suum prouehit. Itaque haec omnia Epi-
theta sunt rot ἀιτιολογίαι, ne fictitium hoc esse vi-
deatur, et impossibile foctu quod Paulus de se
narrat, et de Dei misericordia in conuertendis
sceleratissimis.
Similia Epiphonemata passim apud Paulum
occurrunt, vti Romanor. 9. vers.5. et infra 6 v. 16
Quatuor autem Epitheta Deo tribuit, Vocat
enim Regem seculorum, immortalem, inuisibi-
lem, sapientem et quidem solum. Alia quoque
alibi. Deo nomina tribuuntur, sed hic selegit Pau-
lus, quae magis circunstantiis sui facti et vocatio-
nis conueniebant, Romanor. 1.V.2o. et Exod.34.v.
67. et passim in Psalmis et haec, et alia leguntur.
Rex seculorum) dicitur quia condidit tempo-
ra non tantum haec quae dicuntur Αʹιώνιά Tit.1.V.2
et a rerum conditarum siue creatarum initio ce-
peruntised illa quae fluxerunt ante mundi crea-

tionem, si modo nobis liceat bona Peripateti-
corum veniâ illam durationem tempus appella-
re, vt docet Augustinus in lib. Confe.11. Est enim
Deus ante omnem temporis non tantum dura-
tionem: sed etiam cogitationem. lstud tamen E-
pitheton quidam de Christo proprie scribi pu-
tant, quia Pater seculi nominatur Isai.9. vers. 6.sed
alius est illius loci sensus. Idcirco autem Deus. i.
Trinitas ipsa appellatur Rex seculorum. vt
immutabilis et aeternus Deus esse intelligatur,
qui nullum temporis principium habeat: Cui
subsequens est, vt sit immortalis. Hoc enim signi-
ficat ἄφθαρτος. Nec enim ad mores incorruptos
pertinet haec vox, vt nonnunquam accipitur, sed
finem temporis excludit, que madmodum aeter-
nitas principium ὑπάρξεως.
Inuisibilem) vocat iuxta illud Christi, Deum
nemo vidit vnquam Ioan. 1.vers.18.id est, huma-
no visu Deus conspici non potest, vt explicat
Augustinus lib. I.de Trinitate cap.6. Beati quidem
Deum vident et videbunt, sed alia ratione et vi-
sione, quam haec nostra est. Hoc de solo Patre
quidam dici putant, quia Filius per carnem as-
sumptam factus est nobis conspicuus Deus, quem-
admodum etiam loquitur Paulus infra 3. vers.16.
At nec in Christo ipsa deitas fuit conspecta, imo
velo carnis fuit obducta et obtecta. Praeterea di-
cit Christus ipse, qui me videt, videt et Patrem
Ioa. 1a v.9 vt ad Filium quoque hic locus referri
debeat, quatenus Deus est.
Sapientem) vocat non eo modo, quo nos ho-
mines saepe sapientes dicimur, sed incomprehen-
sibili prorsus sapientia, qua solus sapiens est et

quae quemadmodum. ait id I Corinth 2. sapientia
repugnat et aduersatur mundi et hominum sa-
pientiae, vt si quid in ipsius operibus non compre-
hendimus, obmutescamus, et Dei consilium im-
mensum adoremus, non autem in temperie qua-
dam animi agitati obstrepamus Deo, quod mul-
ti faciunt.
Soli) Quaesitum est vtrum haec vox ad Deum,
an ad vocabulum sapienti sit referenda: quasi hic
Deus vel solus Sapiens, vel solus Deus appelletur
qui est aeternus, immortalis, inuisibilis. Variae
sunt interpretationes. Ego vero potius existima-
uerim illud coniungendum esse cum proxima
voce, Sapienti. Hic enim miram Dei sapientiam
praedicat Paulus, quae nulli homini satis nota esse
potest, per quam e miserrimis et desperatissimis
peccatoribus, et Euangelii persecutoribus prae-
cones, pastoresque Ecclesiae suae facit mutans eos
mira sua potentia et virtute, vt ex lupis saeuissimis
fiant oues placidissimae Isai.11.
Honorem autem et gloriam tribuit Deo. Ali-
bi alia quoque tribuuntur, vti in Epist. Iudae in
fine et 2. Petri 3.vers.18. quae duo videntur ita se-
parari et distingui posse, vt τιμὴ sit ipsius maie-
statis Dei excellentia, splendor, admiratio, et
virtus: δοξα vero illius tantae virtutis praedicatio,
praeconium, et celebratio, quae fit ore hominum,
vel Angelorum. Prius enim Dei maiestas agno-
scenda est, post praedicanda.
Quaeritur autem. Vtrum haec de solo Patre, an
etiam de Filio dicantur, et de Spiritu sancto, quia
Arriani ad solum Patrem haec per tinere vo-
lunt, quem vnum proprie quoque contendunt

esse Deum Chrysostomus autem ad Filium hic
refert. Respond. Si verba spectentur, ad Patrem
referri, cui supra quae sunt propria diuinitatis tri-
buerat Paulus: si tamen res ipsa definiatur etiam
ad Filium, et Spiritum sanctum referri, quia pa-
ris sunt Filius et Spiritus sanctus cum Patre di-
gnitatis: et confirmatur 2 Petri 3. vers. 18. nostra
sententia. Quia vero superio. versiculo Christum
nobis vti mediatorem, et hominem Paulus pro-
posuit, ex more suo et scripturae, in Patris perso-
na complectitur et restringit, quae sunt propria
diuinae naturae. Est vero periculosa Erasmi anno-
tatio ad hunc locum, qui id rarum esse in Apo-
stolicis literis ait, vt Dei vocabulum Christo et
Spiritui sancto tribuatur. Ac ne in symbolo qui-
dem Apostolico, Filium et Spiritum sanctum
Dei nomine concedit proponi nobis. In quo to-
to coelo errat. Nam qua ratione Patrem confite-
mur esse Deum, cum dicimus Credo in Patrem:
eâdem etiam Filium agnoscimus Deum, quia sic
enuntiamus, et in Filium: idem de Spiritu sancto
et in Spiritum sanctum, praeterquam quod ita
pronuntiatur prima illa pars Symboli Credo in
Deum, vt illic dispunctio adhibeatur Credo in
Deum, et susistat vox: deinde explicatur quis sit ille
Deus, nempe Pater, Filius, et S sanctus distincte.
18 Hoc mandatum commendo tibi, fili
Timothee, nempe vt secundum praegressas
de te prophetias, milites per eas bonam illam
militiam.
Regressio est ad propositum, et huius Epistolae

proprium argumentum, quod digressione illa
superiori de vocatione miraculosa Pauli fuerat
interruptum. Ergo postquam a quibus vitiis Pa-
stori Ecclesiae sit cauendum docuit, adiicit quae
sit summa totius muneris ipsorum, nempe et vt
Fidem sanam habeant, et Conscientiam bonam
et integram. Fidei nomine doctrinam vniuersam
intelligit, quae ex puro Dei verbo docetur in Ec-
clesia:imprimis autem Euangelium significat, quae
pars Scripturae fidem nobis proprie proponit,
Bona conscientia ad ipsius pastoralis muneris
executionem pertinet. Facit enim illa, vt syncere
recte et integre, quemadmodum oportet, in to-
to et vitae et vocationis nostrae cursu versemur,
et nauigemus, donec ad portum peruenerimus.
Est autem is portus mors. De vtraque sup. copio-
se vers.5.
Ex hoc autem loco facile intelligi potest, ec-
quod pastoris munus esse velit Paulus. Id quod i-
pse Tit.1.vers.9. amplius docet et Petrus I Pet.5.
vers.2. Nempe vt pascant gregem Domini ver-
bo Dei, quod proprium est animorum alimen-
tum. Ad quod et doctrina pura, siue sana cogni-
tione illius verbi opus est: et prudenti synceraque
eiusdem dispensatione, et ὀρθοτομίᾳ vt loquitur
Paulus ipse inf. 2 Timoth. 2 id est, ne sit persona-
rum acceptator Minister verbi Dei: sed exactor
a quoque officii, et cultus Dei. Quod si idem tunc
de officio Episcopi receptum et constitutum fuis-
set, quod postea et in Papatu constitutum est, cer-
te neque doctrinam neque bonam conscientiam commen
daret et requireret in Episcopo Paulus. Quanquam
enim Episcopum explorandum et exanimandum illi

seribunt cano. Qui Episcopus ordinandus dist.25.
tamen cum munus Episcopi describunt et defi-
niunt eo modo illi loquuntur, vt nihil plane cum
hoc Pauli loco conueniat in cano. Perlectis dist.25
Ad Episcopum pertinet Basilicarum consecrati o
Vnctio altaris, consecratio Chrismatis: ipse prae-
dicta officia et ordines Ecclesiasticos distribuit:
ipse sacras virgines benedicit, etc. Quae mera
sunt tam sanctae dignitatis ludibria, nimirum tam
procul a vero Episcopatus sine in Papatu reces-
lum est.
Commendat autem Paulus hanc suam, quan-
quam breuem pastoralis muneris descriptionem
duplici argumento, Generali, et Speciali, quo di-
ligentius et a nobis omnibus, et a Timotheo ex-
cipiatur et obseruetur diligentius. Generalis qui-
dem ratio est quae a genere sumpta est, dum Prae-
ceptum appellat, ergo non negligendum impu-
ne, et Depositum. Specialis ratio commendationis
spectat Timotheum, et tum a suo in eum amore, tum
ab ipsius officio ducitur, qui Prophetias de se ha
beat plures Praecedentes, vt certus sit de Dei au-
xilio, et sua vocatione, Quod ad Prophetias, qui-
dam, vt Chrisostomus, eas accipit de ordinaria
via et electione, quam obseruatam esse vult in
Timothei electione: alii de extraordinaria acci-
piunt, qualis illa, quae clara Dei voce facta est
Actor. 13. Tale de Timotheo extitisse Dei te-
stimonium volunt. Actor. 16 vers. 2. Ego extraor-
dinariam electionem accipio hoc loco.
Vt milites per eas) Explicat Paulus qui modus
sit Euangelici ministerii fideliter exequendi, ni-
nimirum, durum saepe certamen subeundum esse

sed in eo debere Timotheum sustentari bona spe
quae Dei promissionibus generalibus, et praece-
dentibus illis Prophetiis incumbat. Ministerii ve-
ro Euangelici cursum comparat militari certami-
ni, nec hic modo, sed in 2 Timoth. 2.vers.3 4.v.
7. vti et Deus ipse se comparat duci. Exod.15.V.5.
vt intelligatur qualis sit Ministrorum conditio,
nimirum dura et certaminum aduersus haereses
et vitia hominum plena. Neque vero hoc facit,
vt Episcopi militaribus se negotiis immisceant.
Iure enim damnantur, qui arma tractant, Episco-
pi. Nam nemo militans Deo, se implicare debet
illis negotiis 2 Timoth.2. vers.4 Hoc enim genus
militiae est spirituale, non carnale, et arma Epi-
scoporum sunt spiritualia:nempe, preces, lachry-
mae, verbum Dei:non autem carnalia, qualis est
gladius bombarda, etc.

19. Retinens fidem et bonam conscien-
tiam: qua repulsa, nonnulli fidei naufragium
fecerunt.

Continuatio est: si militudine enim docet quan-
tum sit erroris huius, qui in ministerio Euangeli-
co committitur, imprimis autem in bonae conscien-
tiae desertione periculum. Est enim fidei naufra-
gium. In quoet magnitudo periculi, quia fit iactu-
ra fidei: et terror ostenditur atque metus, quia
naufragium appellatur. Est igitur bona conscientia
velut arca fidei et sanae doctrinae, ac intelligentiae
thesaurus: tanquam illius cynosura, a qua qui de-
flectunt, se et nauem, id est, intelligentiam illam
sanam perdunt, iusto Dei iudicio in eos grassante

perciti. Ex ea igitur scilicet bona conscientia torum
vitae nostrae cursum regere debemus. Quod autem
bonam conscientiam homines Ethnici commen-
dant, quale est illud, Nil conscire sibi nulla pal-
lescere culpa. Hic murus aheneus esto. et, Con-
scientia mille testes. item, Bono viro nihil prae-
ter culpam praestandum, et caetera huiusmodi:
vim quidem testimonii conscientiae demonstrant,
quanta sit: praecipuum tamen periculum, quod
ex ea spreta metuendum est, non ostendunt, quod
est hoc, amissio et euersio verae fidei doctri-
nae, et cognitionis de nostra salute et Dei erga
nos misericordia.
20 Ex quibus Hymenaeus et Alexander:
quos tradidi Satanae, vt discant non blas-
phemare.
Hoc ipsum duobus exemplis confirmat, Hy-
menaei et Alexandri, de quorum altero agit hic
ipse in 2 Tim. 2.V. 17. cuius errorem qualis fuerit
describit, in quem Alexandrum quoque incidisse verisi-
mile est. Fuit autem hic Alexander Ephesius Act.
19.V. 13. Vtrunque autem ad terrorem caeterorum
pseudopastorum punit Paulus excommunica-
tione quam solenniter antea in Ecclesia factam
fuisse verum est. Hic autem eam repetit, vt intel-
ligant omnes, quo iudicio digni sint omnes hae-
retici obstinati. Verba autem haec tradidi Satana
quid significent, D. Beza in I Corinth.5. vers.5.
explicuit, ad quem lectorem remitto. Nam illic
melius explicatur, quam in canon. Audi denique.
De forma vero Papisticae excom municationis

vbi duodecim Sacerdotes circunstant Episcopum,
et lucernas ardentes habent, quas in terram proii-
ciunt. vide canon. Debent duodecim Sacerdotes
1I. quaest.3.

dante) explicabuntur.
Loquitur autem imprimis Paulus de publicis
Ecclesiae precibus, non de singulorum Christiano-
rum priuatis precationibus, quae fiunt a quoque
domi et in conclaui. Nec enim has in domibus
singulorum fidelium pastores facere debent: vel
sufficiunt.
Sed primo loco quaesitum est. Quot sint pa-
storalis curae et muneris partes, vt intelligatur
quam recte et ordine omnia persequatur Paulus
Respondent Canonistae esse tres. Astaria siue ba-
silicas totas consecrare: virginibus benedicere:
Ecclesiasticos ordines distribuere, vt diximus
supra ex canon. Perlectis S Ad Episcopum Di-
stinct. 25. Haec Euangelici ministerii definitio
prorsus inepta est, et vana, cum nihil huic simile
doceat scriptura. Quare illi ipsi se reuocant, et
alibi corrigunt, et melius sapiunt tota distinct. 85.
Nam docent Episcoporum munus esse vt doceant
corripiant, liberales sint. Priora duo reipsa pars
sunt pastoralis muneris: tertium et postremum
non item, sed illi cum omnibus Christianis com-
mune. in Epist. vero ad Hebraeos cap.5.vers.1, 8.
vers.3. 9. vers. 24. dicitur fuisse officium Sacerdo-
tis offerre, et precari pro populo. Paulus in Epist.
ad Titum 1.vers.9. inf. cap.4. vers. 11. 2 Timoth.4.
vers. 2. ait, ministerium Euangelicum positum
esse in eo, vt pastores doceant sanam doctrinam,
refutent falsam, denuntient et corripiant siue in-
crepent aberrantes in Ecclesia. Hic autem addit
etiam ad eosdem pastores pertinere, vt ipsi precen-
tur publice pro tota Ecclesia, et praecipuis illius
membris. Ratio est, I. quia, vt ait Chrysostom.

Pastor est velut communis totius coetus pater,
qui omnium curam gerit.2. Quia est publicum to-
tius Ecclesiae os, vt nos in doctrina, et iis quae huic
connexa sunt, erudiat, qualis est oratio. Ergo et
precari debet, quia eo precante tota Ecclesia orat.
3 Hoc fuit officium olim sacrificatoris, in quo
nulla caeremonia continetur. Hebr. 9. vers. 24.
Numeror. 6.vers. 23. 4 Denique mos veteris
Ecclesiae, quae Dei spiritu regebatur, in qua pro
toto coetu, et ipsius nomine Pastores fundebant
preces Deo, et populo benedicebant, vt ex variis
historiis constat, et annotat Augustinus Epist.9o.
Ergo cum sint haec tria praecipua pastoris mu-
nera et officia, Docere, Corripere, et Precari,
complexus est Paulus, Docendi verbo etiam corre-
ptionem. Precationem autem hic seorsim perse-
quitur, quia est ministerii Euangelici pars prae-
cipua, vti diximus.
Magnam autem vim esse huius publicae preca-
tionis, et magnam illius habendam esse curam a
pastore, docent haec verba Pauli et commenda-
tio, ante omnia πρῶτον πάντων. Est enim compa-
ratio, et commendatio huius exercitii, tanquam
omnino necessarii in Ecclesia Christi, et vtilissi-
mi, denique retinendi. Neque tamen haec verba
confirmant, vel iuuant Audaeorum siue Messala-
niorum haereticorum errorem, qui puppim et
proram salutis in precationibus, id est, certis
statisque horis factis orationibus et de murmu-
rationibus (quod hodie faciunt Monachi Papi-
stici) ponebant: sed tantum docet Paulus, quam
debeamus sedulo et diligenter precari Deum: et
quam solicitum de eo debeat esse non modo pa-

storis, sed singulorum etiam fidelium studiym.
Preces enim publicas quidam impiissime, etiam
hodie contemnunt.
Ait autem Paulus, Adhortor, Quae vox negli-
gentiam nostram perstringit, et arguit. Quan-
quam enim et Dei ipsius maiestas, et promissio
iussióque: item fructus ipse, quem ex precibus
nostris vberrimum sentimus, satis nos ad precan-
dum excitare deberet, sumus tamen natura no-
stra mire ad orandum frigidi, et torpentes. Itaque
exhortandi et euigilandi sumus. Christus ipse nos
ad petendum et precandum adhortatur. Petite
et inuenietis, Matth.7. vers. 7. Vae igitur somnio
pigritiaeque nostrae etc. Luc. 17
Ut fiant deprecationes) Primum praeceptum
ponit quod est, faciendas esse preces in Dei coetu
cui secundum adiungit, nempe pro omnibus: ex
quibus tertium iam facile colligi potest, A quo
fieri debeant: nempe, a pastore. Nam agit (vti di-
ximus) de publicis precibus. Sed ex hoc ipso lo-
co definiri potest, Quid sit oratio, et quot illius
sint genera siue species. Precandus est igitur Deus
quod extra dubium est, et concedunt non modo
Christiani homines: sed etiam Ethnici et profa-
ni, vt et Tertullian. in libro de Testim. conscien-
tiae, et Iustinus Martyr in lib. de Monarchia Dei
copiose docent: item, Iuuenalis, Persius, et Hora-
tius et alii poëtae id docent. Homerus, et Virgi-
lius, qui suos inducunt preces fundentes ad Deum,
et eum inuocantes. Nec gens vlla est, quae si testi-
monium et vocem propriae conscientiae audiat,
hoc axioma neget esse verum, vel refutet.
Vult autem Paulus fieri deprecationes, preces

postulationes, et gratiarum actiones. In quo pri-
mum est obseruandum non temere tot voces es-
se simul congestas, sed partim vt precandi assi-
duitatem et studium inflammet, incitet et inii-
ciat nobis his tot verbis, nosque excitet, quem-
admodum dixi: partim vero vt diuersa esse pre-
cationum genera ostendat, quemadmodum di-
uersi sunt hominum affectus, diuersa hominum
conditio, diuersa nostri status ratio, et ita pastor
scite accommodet quae sunt cuiusque orationis
generis propria. Denique, vt ostenderet Paulus,
regum, et principum, caeterorumque hominum
commemorationem in nullo precum genere o-
mittendam esse, tot species commemorauit, ita-
que omnes negligentiae tollit excusationes.
Cap.1. Quaeritur autem primum quomodo hae
voces differunt δέησις, προς ἀχὴ , ἔντάξις, et Εὐχαρι-
στία Quod vt commode fiat primum explicetur
et definiatur, quid sit oratio in genere
Est oratio (ait Damascenus) πρεπόντων αἴτησις,
id est, Decentium postulatio petitioque a Deo.
Igitur complectitur res, quae sunt a Deo postulan-
dae. Illas enim solas fas est, et decet nos petere a
Deo. Dicitur autem a Latinis Oratio ab ore,
quia ore fit. Nec enim orationem vocabant quae
intus et corde tantum conciperetur, non etiam
ore proferretur. Vnde orationis vim in dicendo
maximam et in gestu esse respondent. Varro lib.
5. de lingua Latina. Hebraei vocant תפלה a iudi-
cando, quia deiici nos coram Deo necesse est, si
vere precari velimus, id quod ex animo sensuque
nostrae inopiae facile fiet. Definitur etiam oratio
Dei veneratio animi nostri vota et affectus illi

pandens, vt auxilium ab eo impetremus. Id colli-
gitur ex Tertulliano, et Psal. 142.vers.2
QQuotuplex autem sit oratio quaeritur, Resp.
Est duplex, Implorans eaque pro nobis, vt Bona
det Deus, Mala auertat et auerruncet: vel pro
aliis. Et Agens gratias, Est Εὐχαριστία Psal.22.
Quae inuocat et petit αἴτησις appelletur nomi-
ne generali, et oratio siue ἀχὴ Quae vero pro no-
bis ipsis postulat a Deo bona προς ἀχὴ dicitur, vt
Psal 61. Quae petit vt a nobis auerruncentur et a-
bigantur mala, δένσις vti Psal. 14o.
Quae pro aliis interpellat et intercedit apud
Deum est ἔντάξις, vel μεσιτεία. Haec tot sunt ge-
nera precationum publicarum. Vide tamen Au-
gust. Epist. 59.
Cap. 2. Quaeritur autem a quo fieri preces
debeant et possint. Resp. Ab omnibus in vni-
uersum: sed priuatae a priuatis. Publicae vero a
solis iis qui Ecclesiae praesunt, quales pastores et
olim Diaconi. Ac quoad priuatos scribit Chryso-
stom. iam olim fuisse solitos Christianos bis in
die, scilicet, mane, et vesperi domi precari, adeo
vt milites ipsi in castris id consuessent, et data est
illis a Constantino breuis formula et precatio,
quam mane et vesperi dicerent. Eusebius lib. 4. de
vita Constantini. Sed de publicis precibus hic a-
gimus.
Primum igitur Pastores debent precari publi-
ce. Ad eos enim haec res pertinet. Sed etiam ex
veteri Ecclesiae disciplina Diaconi possunt et
Presbyterii etiam ii, qui doctrinam non tractant.
Eorum enim muneri preces adiunctas fuisse scri-
ptum est, in canon Perlectis 5 ad Diaconum dist. 25

et apud Socratem Scholast. lib, 2. Histor. cap.11.
etiam praesente Episcopo, quanquam eodem prae-
sente sacramenta administrare Diaconus non
potuit, vt est in cano. Peruenit distinct 93.nisi ab
Episcopo iussus esset.
Quod autem obiici potest de Solomone, qui,
adstante summo sacrificator, etamem preces publi
cas pro populo fudit, vt est 1. Regum 8. vers.14.
non obstat. Hoc enim semel tantum factum est, et
quidem extraordinarie. Nam Azarias rex et suc-
cessor Solomonis, qui in Sacerdotii munus irrue-
re voluit a Deo lepra percussus est, et segrex fa-
ctus 2. Reg. 26. vers.18.
Cap.3. Quaeritur pro quibus fieri debeant preces
Resp. pro omnibus, id est, quouis hominum ge-
nere, religione, sexu, aetate, conditione. Sic enim
vox πάντες hoc loco sumitur, vti et postea quem-
admodum doctissimus Beza obseruauit. Ratio
est, Quod homines quosuis pro Dei creaturis, et
pro proximis nostris agnoscero debeamus. Ergo
omnium vita, salus, et conditio nobis curae de-
bet esse, nec quisquam negligendus, quantunuis
pauper, humilis et abiectus.
Excipiunt tamen quosdam Scholastici, impri-
mis inimicos nostros, pro quibus non putant spe-
cialiter orandum esse. Communia enim humani-
tatis officia tantum illis tribui oportere: non au-
tem haec tam egregia, quae solis amicis debemus,
qualis est oratio. Durand. in lib. 3. Sentent. distin.
3o. quaest. 1.et Thomas in 2. 2ae quaest. 25. Quae
sententia quam sit falsa docet Christus ipse Matt.
5,vers. 44. Precamini pro iis, ait, qui vos infestant.
item docet hic Paulus qui iubet nos precari pro.

regibus, qui tunc proculdubio erant infesti hostes
Christiani nominis, et persecutores.
Quaeritur vero vtrum pro excommunicatis et
haereticis sit in publicis precibus precandus Deus.
Nam qui orat cum excommunicato, est et ipse
excommunicatus canon. Qui communicauerit
1I.quaest.3. qui canon est ex consil. Chartag. 4. cap
73. Deinde dicit loan.ne salutandos quidem eos
esse, aut Aue illis dicendum 2. Ioan. vers.1o.11.
quare nec pro iis videtur esse precandum. Resp.
Cum aberrantes sint in viam reuocandi. vt mo-
net Iacobus cap.5. vers. 19. nec excommunicario
ad subuersionem, sed ad aedificationem sit insti-
tuta, vt conuertatur ad Deum qui peccauit.2. Cor.
7.vers. 1o.1o. vers.8.etiam pro haereticis et excom-
municatis est precandum, eóque vehementius et
ardentius, quo magis sunt a Deo illi alieni et
exitio suo proximi. Atque haec breuis responsio
est.
Quaeritur etlam Vtrum pro viuis solum sit in
Ecclesia precandum, an etiam pro mortuis: haec
quaestio videtur ardua et valde difficilis propter
morem veteris Ecclesiae, et propter ea, quae scribit
Epiph. contra Ærianos haeres.75. qui hoc fieri de-
bere negarunt. Omitto enim quod Papistae ex2.
Machabus 12. vers.43, et a5. afferunt. Primum enim
non sic legitur, vt legunt, Bonum est orare pro
mortuis, et totus ille locus pertinet ad spem de
resurrectione carnis, non ad preces pro mortuis.
Deinde quod est vers.4o. Res est igitur salutaris et
sancta, plane glossema esse apparet. Denique nec
fidem meretur ille totus liber cum sit Apocry-
phus, et excusationem authoris longe a Canoni-

cis libris dissimilem contineat cap.15v.39. Affe-
runtur igitur testimonia veterum, imprimis au-
tem Augustini lib. de Cura pro mortuis cap. 18.
quod canonizatur (vt vocant) cano. Non aestime-
mus 13 quaest.2. item aliud eiusdem Augustini di-
ctum cap. 11o. in Enchirid. Sed etiam Arnobius
vetus scriptor Ecclesiasticus idem confirmat lib.
4. Aduers. gentes sub finem libri nempe pro viuis
et mortuis in Dei Ecclesia precatos esse Chri-
stianos. Resp. Nullo verbi diuini fundamento
niti August. vel Arnobium, sed sola quadam er-
ga mortuos beneuolentia et humanitate, solisque
coniecturis. Id quod nec Augustinus ipse dissimu-
lat. Praeterea possunt adduci alii eiusdem August.
loci, ex quibus quam varius in ea re fuerit intel-
ligetur, quemadmodum in Enchir. pridem
annotauimus. Denique opponuntur Augustino
scriptores, patresque Ecclesiastici, et ii quidem
pii, et Orthodoxi, quemadmodum Ambrosius in
libus qui inscribitur Abraham cap.9. vbi id tantum
mortuis a viuis praestandum docet, vt eos sepe-
liant: non vt pro iis orent, id quod etiam videtur
confirmari posse responso Christi quod est Matt.
8. vers. 22. Obiicitur etiam Hieronymus, cuius
haec est apertissima sententia. In praesenti seculo
siue orationibus siue consiliis inuicem posse nos
iuuari. Cum autem ante tribunal Christi veneri-
mus, nec Iob, nec Noe, nec Daniel, rogare posse
pro quoquam. Quam sententiam Papistae ipsi in
suos canones retulerunt cano. in praesenti 13 dist.2.
Origo autem huius mali ex paruis initiis cepit.
Primum ex eo quod cepit piorum, qui pro nomi-
ne Christi passi erant, et mortui, in Ecclesia et

imprimis in Synaxi, publica mentio publice fieri.
Vnde Martyrologia nata sunt, qui sunt libri in
quibus nomina Martyrum descripta erant, quae
ex scripto in communicatione Coenae recitaban-
tur. Inde ad eorum sepulchra ceperunt homines
precari, et vigilias agere, et liba offerre, vt docet
Augustinus in lib. de Moribus Ecclesiast. cap.14.
et Epist.119. quem tamen morem idem Epist.64
sublatum et abolitum esse cupit.
Addunt Papistae quasdam exceptiones alias,
quae sunt nullius momenti. Ac primum interdi-
cunt ne omnino pro iis oretur, qui sibi manus vio-
lentas attulerunt: qui si mortui sunt, vera est eo-
rum sententia, sin minus, falsa. Possunt enim resi-
piscere. Est tamen hoc Papistarum dictum in cano.
Placuit vt hi 23. quaest.5. et est ex concil. Bracca-
rens. Act. 34.
Deinde iubent, ne precemur pro clericis qui
in bello pro Gentilibus occubuerunt, dum eorum
partes et castra sequuntur. Est ex Tiburiensi con-
cilio in cano. Quicunque clericus 23. quaest.8. Sed
haec exceptio vana est, quia non est pro mor-
tuis orandum.
Excipiuntur igitur ab hoc Pauli dicto ii soli,
qui in Spiritum sanctum peccant, pro quibus mi-
nime est precandum, quemadmodum docet loan.
1. Epist5.vers.16. et exemplo Saulis confirmatur
1. Samuel 16. vers. 1.
2 Pro regibus et quibusuis in eminentia
constitutis: vt tranquillam ac quietam vitam
degamus cum omni pietate et honestate.

Πρόθεσις quae non modo superius praeceptum
illustrat: sed|etiam explicat. Addit enim illud i-
psum, de quo magis aliqua et anceps quaestio e-
rat pro ratione temporis, quia tum omnes pene
magistratus: imprimis autem summus, qui erat
Romanor. Imperator, erant et infideles, et per-
secutores Ecclesiae. lubet tamen vt pro iis Magi-
stratibus precemur, non tantum Summis, quales
regum nomine significantur: sed etiam lnferioribus,
qui describuntur ex eo, quod supra reliquum popu
lum eminent Dubitari vero de iis maxime potuit,
quod Euangelicae doctrinae essent hostes, qualis
Nero Imperat. dissimilis locus 1. Tessalon.2.v.
16. vbi qui praedicationem Euangelii impediunt,
in manifestorum reproborum numero et albo
recensentur. Deinde vetus Ecclesia preces con-
cepit aduersus Iulianum Apostatam imperatorem.
Sed solutio ex eo est, quod ii, de quibus agit
Paulus in Thessal. cap. secundo non ignorantia,
non sola infidelitate animi : sed obstinata pror-
sus malitia peccabant, et tanquam in Spiritum
sanctum, vti peccauit Iulia. Apostata. Distinguendi
vero sunt qui hoc modo peccant ab istis, dequi-
bus agit Paulus hoc loco.
Similis locus est, Hier. 29. vers. 7. orate pro
pace Babylonis. item orate pro iis qui vos per-
sequuntur. Denique vetus mos Ecclesiae idem pro-
bat, in qua pro Imperatoribus et praesidibus pro-
uinciarum, quanquam eam affligerent, orabatur,
quemadmodum scribit in Apologet. Tertullia.
et Iustin. Martyr.
Donatistae tamen contra disputant, quod Im-
peratoris edictoipoena in eos, si in errore persta-

rent, indicta esset. Nullos enim' aut paucos o-
mnino reges pios fuisse contendunt, vel Ecclesiae
fauentes. Sed eorum argumentis ineptissimis et
falsissimis respondet Augustinus in lib. Contra
secundam Epist. Gaudentii.
Addit autem rationem Paulus, quo et superiorem
exhortationem, confirmet, et nos ardentius inflan-
met, atque stimulos addat et excitet ad officium. Est
autem ducta haec ratio ab immensa quadam vtilitate,
quae triplex hic enumeratur, nimirum quod Ma-
gistratuum ope et ministerio Pax, Pietas, et Ho-
nestas inter homines stabilitur et conseruatur.
Ac pax quidem siue tranquillitas tum publica
tum priuata, ad quam constituendam ordinatus
est a Deo Magistratus: atque etiam Dei praece-
pto gladium gerit, vt docet idem Paulus Rom.13.
Vtraque vero pax est Dei donum, et summum
omninoque necessarium humanae societatis reti-
nendae vinculum.
Pietas vero, quae Dei cultum continet etiam
ad Magistratus politici, non tantum pastoris curam
et officium pertinet, quia vtriusque tabulae con-
stitutus est custos Magistratus. Conuenit autem
haec sententia cum Psalmo 101. et cum exemplis
Iosiae, Ezechiae, Theodosii, Constantini Magni et
aliorum piorum regum, qui cultum Dei depraua-
tum ex ipsius verbo reformarunt et restituerunt.
Ex hoc autem loco concludi certissime potest e-
tiam inquisitionem de haeresi, et punitionem e-
orum, qui merito erroris et haeresis damnati sunt
ad Magistratum pertinere, quemadmodum etiam
disputauit Augustinus, quamquam Castallionistae
hoc nostro seculo negant, et farraginem omnium-

que errorum licentiam concedendam scribunt
et deffendunt, ne quis, aiunt propter suam opi-
nionem puniatur, quasi vera religio sit opinio
quaedam et hominum commentum.
Honestas decorum proprie est, vt non tantum
nostra cum proximo commercia regantur rectis
et aequis legibus, sed etiam omnis honesta mo-
destaque conuersatio inter nos locum habeat, e-
tiam in rebus mediis, et quas indifferentes vocant,
veluti in communi vestitu, victu, officio, et qua-
tenus pro quoque hominum genere et vocatione
distinctio quaedam officiorum est inter homines
adhibenda. Haec ἀταξία ordo et politia honesta
magnam aedificationem habet, et verae pietatis
quodammodo custos est.
Confutat autem hic locus pulcherrime Ana-
baptistas, qui Magistratum ex Ecclesia Dei tol-
lunt, vt pestiferam ἀναρχίαν inducant. Quam sit au-
tem illius vsus vtilis et Ecclesiae necessarius vel
vna haec Pauli sententia perspicue demonstrat.
Sed quaesitum est, Num pro iis tantum Magi-
stratibus sit precandum, qui suo recte defungun-
tur officio, et a quibus pax, pietas, honestasque
constituitur aut conseruatur. Resp. Ipsum Ma-
gistratus finem, qualis a Deo praescribitur, spe-
ctandum, non autem vitia personarum quae eos
gerunt. Hic enim in vniuersum harum vocatio-
num finis est, quem proponit Paulus, propter quem
nobis commendati esse debent Magistratus, id est,
qui munus publicum gerunt, quanquam male of-
ficio suo fangantur. Sed pro bonis orandum est,
vt eos nobis Dominus conseruet. Pro malis au-
tem vt eos conuer tat et ad officium faciundum

excitet spiritu suo. Itaque semper pro iis orandum
est.
3 Nam hoc bonum est, et acceptum co-
ram seruatore nostro Deo.
Αιτιολογία est, eaque duplex. Nam altera ducitur
a Nostro officio vel rei ipsius natura καλόν ἐστι alte-
ra a Consequenti vel connexis, sunt preces tri-
buendae Magistratibus, quia et eos Dominus ad
gratiae suae participationem et Ecclesiae commu-
nionem vocat. Itaque hoc Ecclesiae subsidio pri-
uandi non sunt. Ex hoc autem loco colligitur ec-
quod sit verum nostrarum precum fundamentum
nimirum Dei voluntas et promissio. Haec enim
vna est optima recte legitimeque orandi regula
quemadmodum etiam tradit Ioan. in 1. Epistola
cap. 5.vers. 14. Denique haec eadem valet in o-
mni cultus Dei parte.
4 Qui quosuis homines vult seruari, et
ad agnitionem veritatis venire
Altera ratio quae a connexis sumpta est. Non
sunt enim priuandi et excludendi a publicis Ec-
clesiae precibus ii, ex quibus Deus ipse colligit
Ecclesiam, et qui ad eam spe promissioneque
a Deo accepta pertinent. At Magistratus, etiam
qui nunc sunt a Dei cognitione alienissimi, spe
tamen ad eam pertinent. Quamobrem non sunt
eo fructu, dono et ea spe defraudandi. Ac propo-
sitio quidem huius syllogismi verissima est, quae
non tantum hac ratione quae naturalis est confir-
matur, quod quae sunt inter se connexa, non sunt

diuellenda, sed etiam authoritate Scripturae Act.
11.vers. 17. Non est nostrum( inquit Petrus) Deum
prohibere, et iis gratiae testimonia aut aditum
denegare et praecludere, quibus eam Dominus i-
pse largitur et concedit. Voto enim Dei subser-
uire debemus.
Assumptio vero confirmatur a Paulo, et hic
disertissime est expressa, adhibeturque argumen-
tum a genere ad speciem, sic, vult Deus omnes ho-
mines saluos fieri, et ad fidem et Ecclesiam vocari,
Ergo et Magistratus.
Quaesitum vero est, quae sit huius tam genera-
lis Pauli sententiae ratio, vult Deus omnes homi-
nes, etc. Respon. Explicari hac sententia anti-
qua Prophetarum vaticinia, quae de vocatione
Gentium loquuntur, in quibus, Dei gratia omn i-
bus hominibus, sublato nationis, sexus, aetatis, et
ordinis discrimine, promiscue promittitur, in pri
misque illa differentia quae olim inter Gentes et Iu-
daeos constituta erat, hodie cefsat. Quale vaticinium
est Ps.2. Pete a me et dabo tibi Gentes in haeredi-
tatem tuam Malac. 1.V.11. Nomen meum a solis ortu ad
occasum magnum est etiam inter Gentes lsai.11.v.10.
Et illo tempore, erit, requirent Gentes radicem
Iesai, etc. Imprimis autem de vocatione magi-
stratuum ad fidem et Ecclesiam iidem Prophetae
Dei concionati sunt, veluti Isai.32.V.1. et2. Ecce
in iustitia regnabit rex, et principes in iudicio
praeerunt. Et erit ille vir velut latibulum a ven-
to, receptus ab imbre, riui aquarum in terra ari-
da: vmbra magnae rupis in terra laboriosa. etc. i-
tem cap. 6o. vers.16. Et suges lac Gentium, ma-
millam regum suges. Quae omnia Deiverba non dubi-

tat Paulus impletum iri. Itaque vere etiam Magi-
stratus ad Dei Ecclesiam pertinere pronuntiat.
Deinde a natura et definitione Euangelii idem
probari potest. Est autem Euangelium potentia
Dei ad salutem omni credenti siue Iudaeo, siue
Gentili, vt docet idem Paulus Romanor. 1. vers.
16. Nec enim, vt Lex, sic Euangelium vni tantum
hominum generi et nationi destinatum aut pro-
ponendum erat. Ex hoc autem loco intelligimus
etiam nos pro Ethnicis et Gentilibus veluti pro
Turcis, ludaeis, et iis qui adhuc in orbe terrarum
idololatrae manent (quales in India et insula A-
merica innumerabiles pene sunt populi) Deum
orandum esse. Id quod etiam hoc loco Chriso-
stom. annotauit, quanquam de eo variae fuerunt
Augustini tempore quaestiones, quemadmodum
ex ipsius Epistolis apparet.
Modum etiam per ἐξήγησιν addit, quo ad salu-
tem homines perducuntur, nimirum veritatis a-
gnitionem. Hic autem veritas non est accipienda
cuiusuis cognitionis doctoris et disciplinae certum
effatum, certaque sententia, et cum reipsa con-
sentiens, sed Euangelium tantum quod κατ' ὀνομα-
σίαν et insigniter veritas appellatur, tum quod illa
sit certissima doctrina et a Deo ipso immediate
profecta: tum etiam quod sola sit veritas aestiman-
da, a nobis et consectanda, et persequenda: reli-
quae vero artes quatenus huic subseruiunt et ad
vitae huius commoditatem pertinent, exercendae.
Ex quo etiam colligitur non alios velle Deum
saluos fieri, quam qui ad fidem Euangelii perue-
ni unt, illique credunt. Non sunt enim ista duo
distrahenda, quae hic Paulus coniungit, ne quis se

putet contempto spretoque Euangelio salutem
aeternam consequi posse, ad quam sola fides est
via. Id quod tamen hodie multi factitant, quà
quemque in sua, quam vocant, religione saluum
fieri sentiunt. Quae fuit Rethorianorum haeresis,
nunc autem est Turcarum impiissima sententia.
Varie vero de horum verborum. Vult Deus
omnes saluos fieri sensu quaesitum est, quemad-
modum ex Augustino apparet in Enchirid. cap.
1o3. Primum enim videntur Libertinistarum, et
Origenistarum errorem confirmare, qui negant
vllum hominem esse a Deo damnandum, et ae-
terna morte puniendum. Deinde etiam fauere
eorum errori, qui reprobationem Dei prorsus
tollunt, quasi omnes homines sint a Deo electi,
nulli autem roprobati. Denique hoc ipso loco
perperam explicato se tuentur et Pelagiani, qui
liberum ad vtranque bene et male agendi ele-
ctionem arbitrium in nobis statuunt: et Semipe-
lagiani quoque, qui Dei gratiam de congruo quam
appellant, cum libero nostro arbitrio tanquam
duo simul et aequaliter cooperantia in bene agen-
do coniungunt. Hi vero errores omnes, ex eo
nascuntur, quod vox ipsa omnes, non recte su-
mitur hoc loco. Ac Scholastici quidem nonnun-
quam ita sentiunt ideo omnes dici a Deo saluos
fieri quia dedit Deus omnibus hominibus natu-
ram per nos ordinabilem ad felicitatem vt loquun-
tur. Contra vero nostra felicitas non ex naturae
nostrae conditione, sed ex mera Dei gratia pen-
det, et eatenus ordinabilis est ad eam nostra na-
tura, quatenus Deus ipse nos ita fingit, destinat,
et ordinat: non autem quatenus reliquis homi-

nibus pares et similes naturâ sumus.
Alii sic explicant, vt vocem omnes coniungen-
dam esse doceant cum eo quod sequitur ad verita-
tis agnitionem peruenire, quasi non vniuersaliter
neque tam late sit accipienda quam sonat: sed ex
sequenti illa sententia restringenda, vt ii tantum
intelligantur comprehendi, qui credunt, vel cre-
dituri sunt Euangelio. Consir matur ex Matth.14
vers.35.36.
Tertia interpretatio est eorum qui volunt o-
mnes saluos fieri a Deo qui salui fiunt: quasi hic
non definiatur, qui salui futuri sint: sed a quo sal-
ui fiant, qui saluantur. Sic nonnunquam explicat
Augustinus.
Verior autem sententia et iustior, meo quidem
iudicio, interpretatio est haec, vt vox omnes tol-
lat discrimen ordinum, nationum, sexuum et huius-
modi rerum, quae inter homines percipiuntur.
Ex omni enim hominum genere, sexu, aetate, Deus
aliquos ad se per Euangelium vocat. Itaque non pro
singulis generum accipitur, sed pro generibus
singulorum vt loquuntur in Scholis, id est, non
pro personis, sed pro hominum generibus.
Duplex est enim huius vocis significatio. Saepe
enim ita dicimus omnes, vt singulos complecta-
mur: saepe vero, vt quosuis, non autem singulos.
Sic dicitur Christus sanasse πάντα νόσον, id est, quem-
uis morbum. Matt. 9.v.35. Sic Paulus in 2. Thess.
1.V.3. coniungit ἕκαστον cum voce πἀντων. Et hanc
esse duplicem huius vocis significationem pri-
mus obseruauit Aristoreles lib. 2. πολιτικ opri-
mus Graecae linguae author et interpres.

5 Vnus enim Deus, vnus etiam media-
tor Dei et hominum, homo Christus Iesus.
Αἰτιολογία superioris sententiae, ab effectu. Non
esset vnus Deus, et vnus mediator omnium, nifi
omnes, id est, quosuis homines saluos faceret. Si
enim vnius tantum hominum generis vel ordinis
salutem procurat et perficit Deus, necesse est
plures deos constitui:itemque plures mediatores
Quorum vtrunque blasphemum est.
Similis locus est Romanor.3.vers. 29. Psal.1o5.
vers.7 et 33.vers.5.
Obstat autem Psal.76. vbi in sola Iudaea notus
Deus esse dicitur. Responsio est, Sublatum nunc
esse inter Gentes et Iudaeos discrimen, quod olim
fuit, quia vtrique, diruta per Christum maceria,
in vnum populum coaluerunt.
Deus autem quorumuis hominum vnus neque
esse, neque dici potest, nisi suae bonitatis, clemen-
tiae, misericordiae et electionis testimonia et ef-
fecta proferat in quosuis. Quamobrem quosuis
ad salutem vocare et efficaciter quidem debet.
Iam vero ex hoc Pauli responso Manichȩorum,
Marcionitarum et huiusmodi aliorum haeretico-
rum error fanaticus refellitur, qui duos Deos,
duoque principia constituunt, et alium Iudaeorum
Deum, alium autem nostrum somniant. Vnus au-
tem est omnium Deus, non plures.
Sed etiam mediator vnus est, non plures. Is autem
Mt Christus homo. Quod variis rationibus con-
firmari potest. Prima, Quod vnicum est semen
illud Abrahae, in quo promittuntur benedicen-
dae omnes mundi nationes Genes.15. et 17. Galat.

3.Vers. 16. Secunda, Quod ad vnum et eundem
nos reuocat tota veteris et noui testamenti scri-
ptura. Veteris enim Legis caeremoniae et sacrifi-
cia nos ad eundem Christum deducunt, ad quem
etiam Euangelium. Itaque Christus is, qui per
Euangelium praedicatur, dicitur esse finis legis.
Tertia, Quemadmodum Deus non habet duos
filios natorales: ita neque duos mediatores con-
stituit, sed de vno tantum illa Dei vox est, Ille est
Filius meus dilectus, in quo mihi complacui
Matth.3.
Consentit cum hoc dogmate, et quidem verissi-
mo Augustinus qui lib. 2. contra Epistolam Par-
menia. cap. 8. negat plures esse mediatores ho-
minum: sed vnum tantum Iesum Christum.
Similis est locus in Epistola ad Hebraeos cap.
7.vers. 26. Non enim potuit quilibet Pontifex a-
pud deum munere mediatoris pro nobis et offi-
cio fungi: sed is solus, qui pius, innocens, segrega-
tus a peccatoribus, et sublimior coelis factus est.
Is autem est Christus solus.
Obstare vero multa videntur quae afferri pos-
sunt. Ac primum.
Prima ratio, Quod alii pro aliis orare iube-
mur. Iac.5. Responsio est, quod nostrae illae preces
non propter nos gratae sunt Deo: sed vnius Chri-
sti merito et intercessione. Eatenus enim De o
placent, quatenus et fidei et mutuae inter nos
charitatis sunt effecta atque fructus, quae vtraque
innititur Christo.
2 Moses et Sacerdotes Leuitici dicuntur fuisse
intercessores et mediatores inter Deum et po-
pulum Exod.32.Resp. Puerilem esse obiectionem.

Illic enim intercedere nihil aliud significat quam
internuntium et medium esse: non autem ipsam
Dei gratiam nobis promereri.
Tertia, Obiicitur, locus Galat.3.v,2o.Respo.
Est sophistica obiectio. Negatur quidem inter-
nuntius et mediator esse vnius tantum, non autem
negatur esse vnus.
Quarta, Angeli et Sancti vita functi, sunt no-
stri coram Deo intercessores. Nam sine mediato-
re non possumus accedere ad Deum, vti nec re-
gem sine purpurato, qui nos intromittat, adi-
mus. Resp. Praeter verbum Dei et Angeli et san-
cti nostri mediatores inducuntur. Nam de Ange-
lis nominatim vetat Paulus ne colantur. Coloss.2.
De sanctis vita iam defunctis ratio prohibet, quod
et ipsi mediatore egent: neque fuerunt sancti et
impolluti. noster autem aduocatus apud Deum
debeat esse δίκαιος vt docet 1. Ioan.2. vers.2.
Quod enim affertur de mediatore alio inter-
cessionis et salutis, conuellitur vel ex hoc ipso
Pauli loco, vbi agitur de precibus et intercessio-
ne. Item Hebr.7.vers.15, et 9.vers. 24.
Addit Paulus Christum hominem esse. Pri-
mum quod ea ratione Christus mediator noster
est, quatenus homo pro nobis factus est. Deus e-
nim manens pati et implere illa, quae sunt nobis
ad salutem necessaria, non potuit. Deinde ne im-
mensus ille diuinae maiestatis fulgor et splendor,
ad quem nobis, qui sumus terrae vermes et ho-
mines, accedendum est nos perterreat. Habe-
mus enim qui nobis facilem ad Deum aditum prae-
beat, Christum nempe, qui nostris infirmitatibus
compatitur, et qui, quia nostram naturam assum-

psit, nobis iam formidabilis esse non potest. Heb
4.vers.15. Bernard. sermo.73. Canti. in tanta trepi-
datione electis fiduciam praestat naturae similitu-
do. Denique vt facilius quia naturam omnibus
hominibus communem Christus assumpsit, in-
telligamus quorumuis hominum eum mediatorem
esse, non vnius tantum hominum generis, huma-
nitatis vel hominis Christi mentionem fecit Pau-
lus.
Quaesitum est autem, Vtrum Christus, qua
tantum homo est, noster mediator sit, quod et Stan-
carus, Menno quidam, et hodie noui Arriani
sentiunt, an etiam quâ Deus est. Resp. Cum me-
diatoris oeconomia et officium ad totam Christi
petsonam pertineat, neque aliter saluator no-
ster esse potuerit Christus, nisi esset Emmanuel
id est, nobiscum Deus, idcirco et qua Deus, et
qua homo est Christum mediatorem nostrum
esse fateamur necesse est.
Hoc autem docet et confirmat August. cum
in Enchirid. tum vero pulcherrime in libro de
Ouibus et lib. Confessionum. De qua re cum co-
piosissime doctiss.nostri temporis Theologi D.
Caluinus in Epistola 312. et Theodo. Beza Epist.
28. disseruerint, plane superuacaneum puto latius
hoc argumentum persequi.
6 Qui semetipsum dedit redemptionis
pretium pro quibusuis, Christus inquam, te-
stimonium illud suis temporibus destinatum.
Αὔξησις est, per quam non modo superiorem
rationem confirmat a connexis: sed etiam me-

diationis et intercessionis Christi pro nobis fun-
damentum explicat. Est autem ipsius sacrificium
pro nobis, quod hic πεεεγρασν quadam describi-
tur. Sunt enim res inter se connexae, sacrificium
et intercessio apud Deum: atque etiam ita inter
se comparatae, vt vna alterius causa sit. Id quod
his Epistolae ad Hebraeos locis confirmatur cap.
4.verf.14. 5vers.1. 7. vers. 15. 8.vers.3. 9. vers.24. at-
que etiam hac ratione. Quod cum hic sit inter-
cessionis finis, vt Deum nobis propitium et be-
neuolentem reddat, is demum apud Deum pro
nobis intercedere potest, qui eum nobis placare
potest. Placatur autem Deus, non alia ratione,
quam plena poenae peccatis nostris debitae persolu-
tione. Id autem solum Christi sacrificium et mors
potuit. Ergo illa mors Christi intercessionis pro
nobis est fulcimentum et fundamentum. Vnde
perperam Scholastici, qui salutis et intercessio-
nis mediat ores diuersos faciunt. Quod esse non
posse satis ex superiore argumento apparet.
Definitur autem et ornatur hoc Christi sacri-
ficium magna laude et encomio, quod ductum est
ab ipsius effecto. Id autem est Redemptio nostra,
cuius illud sacrificium fuit pretium integrum,
plena merces, et iusta satisfactio siue persolutio.
Dicitur autem Christus non tantum Seipsum de-
disse: sed etiam Ipse se dedisse. Nam neque aliud pro
peccatis noitris, quam seipsum dedit: neque cum
dedit, inuitus aut ignorans id fecit, sed volens. In
quo ipso com mendatur impense Christi erga nos
bencficium et charitas. Similis locus. Tit 2.V.14.
Nec caret ἐμρέσι, quod sanguis Christi illo sa-
crificio effusus appellatur ἀν τιλvreςν, quia sanguis

ille Christi agni immolati longe est maioris pre-
tii, et effectus, quam vitulorum et hircorum omnium
sanguis. Est enim ille agni immolati sanguis, o-
mni auro lapideque pretioso aestimabilior et
potior, vt est Hebr. 9.vers. 12.1.Pet.1.vers.19. et
vere plena et aequalis nostro peccato et debito
satisfactio et pretium 1.Corinth.1.vers.3o. Vnde
non tantum λύτρον: sed ἀντίλυτρον dicitur, quod
Latini dicunt contra auro venire, id est, iustum, et
aequale rei ipsi pretium esse. Ex quo diluitur illa
curiosorum hominum disputatio, Vtrum fuerit
poena, quam pro nobis Christus pertulit, ae qualis
peccatis nostris, vt peccata ex merito Christi de-
leantur. Fuit enim, vt hic docet Paulus, aequiua-
lens, id est, aequata ipsi peccatorum nostrorum
foetori apud Deum, et plane satisfactoria poena
Christi perpessio et obedientia.
Secundo vero loco notandum est, Nullam a-
liam satisfaciendi diuinae iustitiae pro peccatis
nostris rationem esse a Deo constitutam, illique
gratam et acceptam praeter sanguinem vnius Chri-
sti. ltaque nec opera quae vocant bona: nec caere-
moniae, nec vllius alicuius rei, quantunuis pretio-
sae, donatio, aut ratio potest pars esse satisfactio-
nis nostrae coram Deo, que in solidum in vna Chri-
sti morte quaerenda nobis est. Sed nec ex par-
te tantum Christus satisfecit, veluti vt deleat ea
tantum peccata, quae dicuntur venialia: aut quae
ante Baptismum commisimus, nobisque noce-
bant: sed etiam expungit, et redemit:
Addit Paulus τὸ μαρτύριον καιροῖς ἰδίοις. Haec a-
brupta videtur esse oratio, itaque obscurum ha-
bet sensum, et diuersas interpretationes. Alii e-

nim ad sequentem versiculum referunt: alii huic
coniungunt: alii mutandam censent vocem μαρτύ-
ριον in vocem μυςτήριον. Mihi vero videtur planus
et facilis horum verborum sensus, si ab initio quin-
ti versiculi ad hunc vsque locum parenthesin pro-
duci intelligamus. Itaque continua orationis se-
rie haec, quae iam sequuntur, coniungantur, cum
illa superiore Pauli sententia. Qui quosuis homi-
nes vult saluos fieri, et ad agnitionem veritatis perue-
nire. (Vnus enim Deus et c. iuxta testimonium pro-
priis temporibus patefactum, ad quod ipsum implen-
dum et exequendum, ego constitutus sum, etc. At
supplendam esse post haec verba τὸ μαρτύριον καιροῖς
ἰδίοις vocem φανερωθὲν apparet ex Tit. 1. vers.2. et
Coloss.1.vers.26. Vocat autem hic testimonium
Paulus, antiqua Prophetarum vaticinia de voca-
tione quorumuis hominum et gentium, ne id fru-
stra et temere Ecclesiae polliceri ipse videatur
Paulus nulloque in eo niti sacrae scripturae testi-
monio et fundamento, qualia tamen multa supra
cap. q.annotauimus et ipse Paulus obseruauit et
affert in Epist. ad Romanos cap.15. vers 9.1o.11.12.
Ergo vocem μαρτύριον non refero ad Christum:
sed ad totum complexum superius Vult Deus quos-
uis homines saluos fieri. Hoc testimonium et illa
vaticinia antiqua ignota aut etiam obscura iis i-
psis, quibus antea annuntiabantur, suis, id est, E-
uangelii temporibus patefacta sunt, et illustrata
atque impleta. Nouit enim solus Dominus tem-
porum articulos, et rerum opportunas maturita-
tes, quas ipse decernit et constituit. Itaque huius
rei perficiende gratia Paulus caeterique Apostoli a
Christo et vocati et missi sunt. Id quod ipse se-

quenti versiculo subiicit, et explicat.
7 Cuius constitutus sum ego praeco et
Apostolus (veritatem dico per Christum,
non mentior) doctor, inquam, Gentium
cum fide ac veritate.
Α’πτιολoyια est et consirmatio proxime supe-
rioris sententiae ab effectu vel a consequente, Deum
n.id decreuisse dubitari non potest, cum executus
sit, et propterea Paulum miserit, qui per Euangelii
praedicationem quosuis vocaret ad agnitionem
veritatis. Itaque suum apostolatum, qui a Deo e-
rat, pro iusta huius testimonii et voluntatis Dei
de vocandis Gentibus probatione affert Paulus.
Vocat autem se Κήρυκα, id est, Praeconem et Aʹπό-
στολον, quae duo ita inter se videntur differre, quod
illud est generalius: hoc specialius. Plures enim
sunt verbi Dei κήρυκες et praecones, quam Apo-
stoli: tum deinde, quod κήρυξ dicitur Paulus ratio-
ne executionis ipsius ministerii, et praedicationis
verbi Dei: Α’πόςτολος autem ratione vocationis et
gradus, in quem a Deo collocatus et assumptus
erat. Hoc autem ipsum postea definit cum ait δι-
δάσκαλος ἐθνῶν. Quae et superiorem nostram sen-
tentiam et interpretationem confir mant, et finem
ministerii Apostolici, imprimis autem Paulini,
ostendunt.
Obstat quod Romanor.1. se Iudaeorum quo-
que debitorem appellat. Resp. Gentium praeser-
tim causa designatus erat Apostolus Actor.13, et
Galat.1.vers.16.2.vers.8. quanquam Iudaeis Euan-
gelium quoque pro re nata annuntiauit.

Iureiurando etiam suam vocationem confir-
mat, quod vocatio Gentium tunc res noua pror-
sus et aliena a Dei consilio censeretur, qui tanto
tempore solos Iudaeos pro suo populo agnouerat
et res ista esset magni momenti. Quamobrem
non videtur temere et de re nihili sumptum a
Paulo Dei nomen. Similis autem iuramenti for-
mula est etiam apud eundem Paulum Romano.
9.vers.1.
Εν χρίστῳ dupliciter vel in Christo, id est, Chri-
sto linguam meam et mentem dirigente, et commo-
uente: vel per Christum, id est, teste Christo i-
pso, quem huius rei et meae vocationis et mune-
ris testem produco. In qua postrema sententia
conueniunt docti interpretes. Quaeritur autem
Num vero tunc per creaturas iuretur, quum per
Christum iuratur. Sed responsio facilis est. Non
iurari, quia Christus non tantum est homo et
creatura: sed etiam Deus. Deinde hic videtur
Christus potius testis, quam iudex produci. Te-
stes vero possunt a nobis, vt a Prophetis, appel-
lari etiam mutae creaturae, nedum Christus.
Addit denique in Fide, et Veritate. Quibus
verbis et eam doctrinam confirmat, quam Gen-
tes docebat cum fidem appellat: et animi sui syn-
ceritatem, cum huic fidei veritatem coniungit.
His autem verbis breuiter comprehensa est veri
pastoris definitio. Est enim is, qui in Ecclesia
Dei legitime vocatus docet fidem, id est, sa-
nam doctrinam in veritate.i.sana coscientia et re-
cto fine. Quam definitionem confirmat Petrus 1.
Pet.5.vers.2.3.4.

8 Velim igitur viros precari in quouis
loco, puras manus attollentes absque ira et
disceptatione.
Hic versiculus varia capita complectitur, qua
ad orationem pertinent, quaeque breuiter quidem
sed commode Paulus hic tradit. Tria enim com-
prehensa sunt. 1 Quo animi affectu seu praepa-
ratione orandum sit. 2 In quo loco. 3 Quo
gestu.
Sunt autem haec prae cepta non Pauli, fed Dei.
Itaque vox βούλομαι non priuatum quoddam hu-
manae mentis commentum significat, vti nec 1.
Corinth. 1o. vers.1. sed praxin horum praecepto-
rum a se serio requiri docet his verbis Paulus, si-
ne qua non potest probari, et Deo grata esse no-
stra oratio.
Ac quod ad praeparationem (nec enim illotis
manibus et impraemeditati ad Deum orandum
debemus accedere) duo imprimis requirit a no-
bis, Sanctitatem siue puritarem vitae, et Fidem.
Sanctitatem autem illam vitae designat et de-
scribit ab enumeratione partium, nempe a Ma-
nuum sanctitarte et puritate, et a cordis charita-
te. Vult enim et manus nostras (id est, opera ex-
terna) esse sanctas, vt est Isai.1.vers.13.et corda ab
omni in proximum ira et irritatione vacua, vt est
Matth.6. vers.15.5. vers.24. Vera enim sanctitas
tum externis, tum etiam internis operibus con-
stat, et definienda est: et impium est, si quis vel ani-
mo vel opere ipso sceleratus et profanus ad Deum
orandum accedat, sine animi poenitentia et re-
Iipiscentia Psal.5.vers.6. Id quod etiam homines

nrofani senserunt vti Hesiod. lib. 1. ἔργ. καὶ ἠμερ. et
Plato, et ex Platone M. Tull.libus 2. de Legibus.
Videtur etiam haec sanctitas, quae vera est, hic
esse opposita a Paulo omnibus illis externis riti-
bus, lotionibus, et carnalibus purgationibus, quae
veteri Dei lege hominibus templum ingressuris
praecipiebantur, de quibus agit Apostol. ad Hebus
9. vers 1o. et Moses Leuitici cap. 6. 13.15. 16.19.
quibus ingens etiam cumulus a Pharisaeis additus
erat postea per δευτερώσεις, vt apparet Mar.7.V.4.
Quae lotìones antiquae a Deo praȩceptae verae qui-
dem animi vitaeque sanctitatis signa erant et fi-
gurae: earum tamen implementum et corpus in
Christo habetur et confertur. Quanquam vero
de publicis precibus hic agit Paulus: in priuatis
tamen eundem animum sanctum et purum re-
quiri certissimum est, et ostendit Christus. Matt.
5.vers.24. Est in canon. Nihil. et canon. Non me-
diocriter, quod est dictum Hieronym. De con-
secrat. distinct.5
Certâ vero animi fiduciâ, quae in gratuitis Dei
promissionibus acquiescat, orandum esse, docet
et Christus ipse Ioan.4.v.23, et Iac.1.v.6. et Pau-
lus Romanor. 1o.vers.14. quia vera precatio et
Dei inuocatio est fidei effectus: quae cum animi
haesitatione prorsus pugnat.
Quae postea de certo quodam ieiunio, de lotio-
ne manuum addita sunt a Patribus, de quibus hic
Chrysost. Hom. 7 vbi quosdam sollicitos fuisse
notat de huiusmodi rebus: non modo legales, sed
etiam Ethnicorum caeremonias, aut potius super-
stitiones reponunt nobis, et redolent, etsi ani-
mus sobrius longe ardentius Deum precatur,

quam satur et cibi plenus.
Videndum iam est de loco, vbi orandum sit.
Resp. vero vbique posse. Conuenit enim Paulo
cum Christo Ioan.4. vers. 21. Quemadmodum e-
nim Deus non est acceptor personarum, ita nec
locorum. Nam Domini est terra, et plenitudo e-
ius. Psal. 24. Videturque absurdum, vt Deus, cu-
ius latissime per vniuersum orbem diffunditur
maiestas et potentia, vbique agnosci inuocari et
coli non possit, vt est Malach. 1.vers.11.
Obstat tamen quod est scriptum Deuter.12.v.
5, et 2. Chronic.7.vers.12. templum Dei a Solo-
mone constructum eum fuisse locum, quem Do-
minus specialiter elegerat, vt ibi inuocaretur. I-
taque versus illud templum conuersus etiam in
media Babylone precabatur Daniel, vt ipse scri-
bit cap.6.vers.1o. Respond. vero pro tempore
ita constitutum a Deo fuisse, vt quanquam vbique
inuocari posset nomen ipsius, sacrificari tamen
solum in templo Hierosolymitano tunc tempo-
ris fas esset, quia et caeremoniae tunc locum ha-
bebant, et gratia Dei nondum diffusa erat in o-
mnes Gentes. Denique hac paedagogia Domi-
nus tunc volebat suos ad vnionem fidei et do-
ctrinae exhortari, prouocare, et adducere, et futu-
ram libertatem sub Christo maioremn ostendere,
qualis etiam est.
Ergo sublatum est illud locorumh vetus discri-
men, vti nec iam cultus Dei in sacrificiis hostia-
rum consistit. Quo fit vt vbique pie colatur et a-
doretur Deus, et vt illa sacrificia, quae hodie exi-
git, quae sunt gratiarum actiones, vbique terra-
rum illi offerri possint. Atque eo praecipue per-

tinet hic locus Pauli, vt Iudaicum illud locorum
discrimen sublatum esse per Euangelii praedica-
tionem intelligamus, et quae quantaque sit iam
nostra per Christum libertas, per quam et loco-
rum et rituum seruitus nobis per Christum adem-
pta est, cognoscamus.
Neque tamen confusionem inducit vel inue-
hit in Ecclesiam Paulus, in qua iubet ipse vt omnia
τάκτως et ordine fiant, quasi iam nolit vllum esse
communi totius Ecclesiae consilio et delectu con-
stitutum locum, in quem Christiani ad Deum
precandum certo tempore conueniant, seque a-
dunent: sed vt sparsi, et, prout quemque feret ani-
mi impetus, orent separati et disiecti. Hoc enim
plane furiosum esset, et μανιῶδες: sed religionem
propter loca vllam animis nostris inhaerere vetat
quasi locus ipse sanctiorem gratioremque Deo
nostram orationem efficiat. Quod superstitiosi
homines, id est Papistae etiam non hodie putant.
Vnde ex hoc loco votiuae illae ad terram san-
ctam, et alia quaedam Martyrum loca peregri-
nationes et precationes merito damnantur, quae ea
de causa suscipiuntur a superstitiosis, quod nescio
quid maioris sanctitatis in illis locis, et ipsi quam
Dominus pedibus suis calcauit, terrae inesse iudi-
cant. Quod falsissimum est. Si qua enim hodie
est terra maledicta, est Iudaea: et huiusmodi co-
gitatio plena est idololatriae et blasphemiae. Nec
iuuantur huiusmodi superstitiosi homines exen-
plo Naamani Syri, qui, vt est 2.Reg.5.terrae ipsius
sanctae glebas quasdam et onera secum apporta-
uit. Illo enim tempore caeremoniae locum adhuc
habebant, et extra terram a se delectam sibi sa-

crificari Dominus nolebat. Quanquam aliquid
in eo Naamani infir mitati concessum esse mani-
festo apparet, quod et sacrificat, et extra templum
Dei. Mos autem iste visitationum monumento-
rum Martyrum, et terrae sanctae, votiuarumque
peregrinationum ex superstitiosa et nimia Mar-
tyrum veneratione primum ortus latius postea
serpsit, et ex errore errorem produxit. Quam
parum honorifice de Hierusalem loquatur Chri
stus ipse apparet Matth.23.vers.37. dum eam ho-
micidam Prophetarum appellat: et post eum
Paulus, dum eam seruae et ancillae confert. Galat.
4.et sequens aetas, quae Apostolorum tempori-
bus vicina fuit, idem sentiebat, quae ne monumenta
quidem martyrum saepe norat. Sepultura enim
eorum contenti, vt de Stephano docemur.Act.
7, et 8. venerationem istam, quae cum idololatria
coniuncta est, omittebant: imo vero detestaban-
tur et damnabant. Primum Helena Constantini
Magni mater mulier superstitioso et foemineo
quodam zelo commota, terram, quam vocant, san-
ctam inuisit, non ipsius quidem terrae gratia, sed
Christi causa et fidei suae vt verisimile est, ma-
gis confirmandae, quia fidem et soam et aliorum
ipso aspectu rerum et monumentis passionis Chri-
sti (quae a Iudaeis Ethnicis, et quibusdam haereti-
cis negabatur) et quae se dulo illa conquisiuit, con-
firmare voluit. Quanquam iam in eo peccatum
est tamen, quod plus fidei de Domino cruci, cla-
uuis, et sepulchro, quam ipsi Spiritui sancto, Apo-
stoli scriptis et Euangelistis tribuisse videatur.
Sed post orbem Christianum factum supplica-
runt superstitiosi ad Martyrum monumenta, ad

quae concurrebant, tanquam augustiora quaedam
loca, quod illic Martyrum, quorum fides Deo accepta
fuerat, ossa iacerent. Sic Monica mater Augustini
ex Affrica Mediolanum quotannis pergebat ad
Geruasii et Protasii Martyrum sepulchra, quae tem-
pore Ambrosii Episcopi eruta fuerant. Nec ta-
men ossibus et cadaueri ipsorum Martyrum
hic honos tribuebatur primum, sed ipsi defun-
ctorum tantum fidei: peccatum est in eo tamen,
quia extra verbum Dei id fiebat. Quod ipsum etiam
iam quibusdam in Ecclesia bonis viris displicuit,
et Ærius extitit Constantini Magni seculo, qui o-
mnia illa et merito quidem damnauit, quanquam
ipse, quod iam communi errore haec recepta erant,
tanquam haereticus propterea habitus est. Facit e-
nim communis et receptus iam inter omnes er-
ror ius et confirmationem vt scribunt Iurisconsulti
in L Barbarius D. de off. Praetor. Item Vigilan-
tius tempore Hieronymi extitit, qui hoc totum
superstitiosi cultus genus in reliquiis sanctorum
colendis aperte idololatricum esse probauit. Er-
ror tamen obtinuit tum negligentiâ pastorum,
tum quia homines suis commentis potius, quam
ex verbo coelesti Deum adorare cupiunt. Inde fu-
riosa aedificatio templorum consequuta, quae in
diuorum honorem facta sunt, post annum prae-
sertim 6oo. a Christo passo sub lustiniano impe-
ratore Constantinopol. homine iis superstitio-
nibus insane addicto, vt apparet ex Procopii lib.
de aedificiis Iustinia. Et post eorum aedificationem,
eamque etiam sumptuosam et magnificam reli-
gio et veneratio iis addita est, post deinde ipse
cultus Dei iis conclusus, aut alligatus, vt nolla

sacra legitima et Deo grata oratio extra ea fieri
posse ab hominibus etiam Christianis censeretur.
Nec illa superstitio deffendi potest exemplo
eorum, qui in sepulchrum Elizaei cadauer quod-
dam festinantes et coacti proiecerant. vt est 2.
Reg.13.vers.21. Nam illi cadauer Elizaei non co-
luerunt: deinde id coacti fecerunt. Demum nulla
inde superstitio nata dicitur ad sepulchrum Eli-
zaei: sed tantum proptere fuit doctrina Prophe-
tae, quae in animis hominum adhuc recens inhaere-
bat, confirmatior facta, et Deus ipse maiori ho-
nore ab illius seculi hominibus cultus.
Templa igitur in Ecclesiis Dei esse vtile qui-
dem est: sed tamen nec sumptuosa, nec supersti-
tiosa, sed quae ad capiendum populum sint satis
commode extructa, et quibus fanctitas nulla
religioque ascribatur. Hoc enim est plane super-
stitiosum et Iudaicum. Primum enim sine templis
propriis fuit Ecclesia Christiana tempore Apo-
stolorum, et post eos etiam temporibus Iustini
Martyris: falsa sant enim quae in Higini et Sex-
ti Roman. Episcoporum Epistolis de consecra-
tione templorum in decretis et alibi extant. Sub
Diocletiano primum apparet Christianos ha-
buisse oratoria quaedam, et προς ευκτηρίους ὄικους, vt
vocat Eusebus lib. 9. Histor.cap.1o. et Ruffi in Hi-
stor. Ecclesiast. Templa igitur Christianorum
imperatorum aetate et imperio demum aedifica-
ri ceperunt, et oratoria dicebantur, quae si amplio-
ra erant, Basilicae: nondum autem ναοί aut ἱερα. Hae
Basilicae etiam saepe a Caesarum nominibus, a
quibus fuerant extructae, vocabantur, et deno-
minabantur, vti Basuica Constantini Euag.libus 2.

cap.8, et3 cap.2. postea Apostolorum et Marty-
rum vocabulis nuncupari ceperant, in quorum
erant honorem et memoriam constructa Sozom.
libus 6.cap 8.quanquam ea Martyribus, non vt diis,
fed vt hominibus, quorum memoriam colebant,
consecrabant, vti ait Augustinus lib. 22. de Ciuit.
Dei cap.1o. et saepe Martyrium ipsum fuit totius
Basileae tantum pars quaedam cap.8. Demum ea-
dem templa consecrari, dedicari, quibusdamque
ritibus sancta credi et fieri ceperunt. Quod ante
Constantinum Magnum factum et vsurpatum
fuisse non videtur. Sed cum primus ipse in loco
Caluariae templum Martyrum exaedificasset, po-
stea ad maiorem, vt illi volebant, venerationem,
sed potius ad adulationem et ad morem Pagano-
rum, profanatum illud est potius: quam dedica-
tum, et consecratum a quibusdam insulsis Epi-
scopis, Sozomenus lib. 2.cap.26. et Eusebus lib. 4.
de vita Constantini. Quo scelere etiam pol-
lutum est templum illud augustum, quod Salua-
tori nostro Hierosolymis idem Constantinus ex-
truxit. Hunc tamen morem et exemplum secuti
sunt postea alii Episcopi auide, non spectaro, si ex
Dei verbo id fieret, neque quid ex eo mali con-
sequeretur: sed placuit aliis nouitas et ille ritus et
inauguratio in Constantini templo iam vsurpota
et probara a quibusdam, vt ab Eusebio Caesarien-
si Rethoricoteros laudata. Itaque Basilius ipse
Episcopus vir alioqui doctus, ad Episcopi etad tem-
pli Basilicae consecrationem solenniorem et venera-
biliorem alios secum Episcopos conuocauit, vt tra-
dit Sozomenus lib. 4.cap.13. Quod idem factita-
tum fuisse in occidentalibus Ecclesiis, sed postea,

apparet ex Epistolis Ambrosii. Demum certae
caeremoniae sunt institutae, adhibitae, et verba, et
precationes, quibus sanctitas ipsis lapidibus in-
haereret. Ita repetita et reposita sunt in Dei Ec-
clesia, quae profani homines in dedicandis idoliis
suis obseruare consueuerant, de quibus agitur de
Consecr. distinct.1. Caeterum illa iam dedicata
templa appellarunt augusto nomine ναοὺς, ἐκκλησιας
ἰερὰ vt apparet ex Epistolis Sidonii Apollinaris.
Quorum etiam templorum inter Christianos, vt
inter Iudaeos, tres partes constituerunt. Nempe
Sanctum sanctosum, vbi est magnum altare Aʹ'γιον:
et Sanctum siue χόρον, vbi est chorus Sacerdotum
canentium: Ναὸν, vbi est plebs.
Sed quaesitum est, versus quam mundi partem
et plagam sit orandum. Respond. Siquidem ver-
bum Dei, a quo solo pendere debemus, specte-
mus perinde est, neque refert in quam mundi re-
gionem conuersi precemur. Sin autem morem
Papistarum, versus Orientem orant, et eôdem e-
tiam templorum suorum capita conuertunt. Ve-
tus quidem Ecclesia etiam sub Constantino libe-
rior fuit, vt docet Socrates lib. 5. cap.22. Rationem
Papistae afferunt, quod ad Orientem fuerit situs
paradisus. Sed ex Ezechiel 8.vers.16.responde-
mus damnatos esse a Deo, qui versus Orientem
quadam religione ducti orarent, nec quia ibi pri-
mum paradisum collocauerat Deus, voluit tem-
plum soum eo vergere. Vrbs enim Hierusa-
lem versus meridiem. Templum autem, quod in
monte Sion erat, ad Septentrionem situm fuit,
vti apparet ex Psal.48. et Ezechiel.4o. vers.2. De-
pique videntur Papistae veteres Persas idolola-

tras imitari, qui praecise ad Orientem orandum
esse docent, tantum abest, vt sit haec traditio A-
postolica. Quod item idem Basil.sermo.2. de Ba-
tis. cap.8. in loco non sacrato mysteria non pu-
tat posse celebrari, fallitur et non videt vbi ver-
bum Dei praedicatur, ibi locum esse sacrum 1.
Timoth.4.vers.4.
Tertio loco ex ipso versu quaeritur. Quo ge-
stu sit orandum. De quo quia nihil est hoc loco
diserte praescriptum, sed nec in toto Dei verbo,
intelligitur habere ea res liberas obseruationes,
modo ne quod offendiculum aliis nimia affecta-
tione vel dissensione praebeamus. Christus ipse
et stans et flexis genibus orauit, publicanus stans
in templo precatus est, Luc.18.vers. 13.22 vers.41.
In Actis videmus positis genibus Christianos
veteres saepe orasse Actor.7.9. et 2o.Stantes orant,
qui spe promissionum Dei erigantur. Flexis au-
tem genibus id faciunt qui, propter peccatorum
suorum sensum deiecti coram Deo humiliantur
et prosternuntur. Quidam etiam prostrati ora-
runt, vt Elias 1.Reg.18.Nec in eo synodorum de-
creta magni esse momenti ad stabiliendam pie-
tatem existimemus, sed morem potius regionis,
in qua sumus, sequamur, modo ne sit in eo more
et ritu aliqua idololatria apparens. De manibus
etiam quaesitum est, quo earum situ, et gestu sit
orandum. Resp. Alii iunctis, alii supinis, alii sub-
latis orarunt, vt docet Clemens Alexandr.libus 7.
Stroma. Itaque totum hoc genus obseruationum
et caeremoniarum liberum est. Et quod ait hoc
loco Paulus, Attollentes manus, metonymico
dictum est. Nam signum pro re signata positum

est, vti Isai.1.vers.15. nimirum pro ipso cordis af-
fectu, qui ad Deum erigi debet. Hic enim gestus
fauorem animi designat, quo preces ad Deum
nostras concipi debere significat Apostolus: non
quod homines Christianos huic caeremoniae in
precandon velit esse alligatos et astrictos.
Denique quaeri etiam potest de tempore, quo
preces concipi et fieri a Christianis debent. Res.
Quod quidem ad priuatas, non tantum quoti-
die semel: sed etiam et bis et saepius in die fieri o-
portere, nimirum mane et vesperi, cum surgimus
aut cubitum discedimus, vt omnes actiones no-
strae a Deo incipiant et finiant. Id quod exemplo
Dauidis ita faciendum esse monemur Psal.55 vers.
18 et suo seculo in omnibus familiis factitatum
scribit diserte hoc loco Chrysostomus. Quod
autem ad precationes publicas nulla fuit ante
Christianos imperatores de eo lex in Ecclesia
constituta, cum non auderent Christiani homi-
nes propter persecutiones libere conuenire. Post
fancitam vero Ecclesiae libertatem toties ora-
runt, quoties ad audiendum Dei verbum, vel ad
Sacramentorum participationem colligebatur
Ecclesia, quia sine precibus nunquam dimitteba-
tur coetus piorum, vti docent, et lustinus Martyr
et Tertullian.in Apologet. et Socrates lib. 5.cap.
I6. Certis tamen horis non erant precationes pri-
mum institutae, alligatae, et vinctae: sed creuit po-
stea superstitio, et deuincta est certis horis oran-
di consuetudo et necessitas, etiam sine publico
Ecclesiae coetu, et sine predicatione verbi Dei. Id
quod docet Hieronymus ad Eustochium, adeo
quidem, vt etiam sioe conuocatione Ecclesiae o-

mnibus pene diei horis preces publicae fieri de-
cernerentur, diluculo, deinde tertia diei, id est, a
luce solis exorta supra horizontem hora, post
sexta, praeterea nona. Denique sub vesperti-
num diei tempus, Vnde illae horae inter Papistas
dictae sunt Canonicae nempe 1.3.6.9. de quibus
etiam meminit Clemens Stromat.libus 7. Sedu-
lius, Cassianus, Beda et alii. Atque haec tota res
magnam secum fuperstitionem primum traxit,
et verum finem orationis, atque vim extinxit: at-
que in opinionem meriti, et satisfactionis conuer-
tit. Denique Euchitarum errorem in Ecclesiam
induxit, qui nihil, nisi precari, id est, demurmura-
re certa verba solebant, et in eo proram et puppim
salutis collocabant, vti diximus. Haec nos omnia
breuiter hic complecti voluimus, vt tanquam lo-
cus communis haberetur. Sequitur iam vt de de-
coro, quod non tantum in precibus, sed in congres-
sionibus publicis et Ecclesiasticis seruandum sit
videamus, quod sequentibus versiculis explica-
tur.
9 Itidem et mulieres amictu honesto,
cum verecundia et modestia ornare sese, non,
cincinnis, vel auro, vel margaritis, vel pre-
tioso vestitu.
Μεριςμὸς est, supra enim de viris egit, nunc autem
de foeminis Christianis, quales eas in Ecclesia
Dei esse et conuenire oporteat, vt ad rite orandum
sint comparatae. Quo fit, vt hic de Christianarum
mulierum officio et decoro duplici ratione et re-
spectu Paulus agat. Nimirum quatenus sunt spe-
ctandae tum In sese, tum in totius Ecclesiae coetu.

Ac in sese debent esse Castae, et Modestae. Coetus
autem Ecclesiastici ratione, Silentes, et Discentes.
Primum igitur ait. Itidem, Nam ne se a con-
sortio et com municatione precum Ecclesiae ex-
cludi propter sexus infirmitatem, et maiora viro-
rum priuilegia putent mulieres Christianae, do-
cet eundem illis aditum ad Deum patere, et ean-
dem orandi fiduciam dari, quam supra viris esse
concessam ostendit. Deus enim suas promissio-
nes vtrique sexui communes proposuit: et tam
dicitur Sara parens et mater fidelium mulierum
quam Abraham fidelium virorum 1.Pet.3.
Communis vtrisque Baptismus, Coena Domi-
ni, Praedicatio Euangelii, fides, et gloria aeterna,
quia vtrisque communis est imago Dei. Ergo mu-
lieres,vti et viros, orare, et Deum precari vult: sed
tacitas, non autem in coetu eas preces fundere et
concipere. Vult autem Paulus eas esse in coetu
Domini amictas et vestitas Honeste, Verecunde
et Modeste. Atque huic muliebii cultui et orna-
tui opponit, Cincinnos et calamistros, Aurum et
argentum, margaritas in vestibus, Pretiosum siue
sumptuosum vestitum. Denique opera bona ab
illis requirit et efflagitat, quae opponuntur omni
impudicitiae, vanitati, ambitioni, fastui muliebri.
Decent aurem maxime opera bona foeminas Chri-
stianas.
Ac primum similis est locus.1.Pet.vers.3.Tit.2
vers.2.Isai.3.
Dissimile videri potest exemplum et factum
Estherae: Esth.cap.5 et ludithae, quae se comit et
ornat aliquid actura egregium, Respond. Non
agi illic de precibus, nec de coetu Ecelesiae adeun-

do:sed de marito rege, eóque infideli demulcen
do: item de castris infidelium ingrediendis. Nec
hoc ipsum exemplum satis est tutum imitari. Ob-
stare etiam videtur cap. 24.Genes.vers.47. vbi
annuli et ar millae dantur Rebeccae sponsae Isaaci
Resp. Non ad lasciuum ornatum, sed vt esset pi-
gnus futuri coniugii, ista Rebeccae fuisse et missa
ab Abrahamo et donata.
Certum autem est, etsi de mulieribus Christia-
nis agatur hoc loco: haec tamen praecepta etiam
pertinere ad viros Christianos, quibus eo tur-
pius est comi lasciue, sumptuose et dissolute or-
nari quod sunt viri et mares. Nam etiam Ethnici
homines sic docent.
Sint procul a nobis iuuenes vt foemina compti
Fine coli modico forma virilis amat.
et M. T.libus 1. De off.sic. Cum autem pulchritudinis
duo genera sint, quorum in altero venustas sit: in
altero dignitas: venustatem muliebrem dicere
debemus: dignitatem virilem. Ergo et a for ma
remoueatur omnis viro non dignus ornatus: et
huic simile vitium in gestu motuque caueatur.
Et paulo post. Adhibenda est praeterea mun-
ditia non odiosa, neque exquisita nimis: tantum
quae fogiat agrestem et inhumanam negligentiam.
Haec ille. Patres etiam scriptoresque Ecclesiastici
veluti Tertullian. in lib. de Habitu mulierum et
Cyprian. in lib. de Cultu virginum nobiscum fa-
ciunt, qui haec praecepta ad viros perspicue refe-
runt. Idem in concilio Gangrensi cap.21. et est in
canon Parsimoniam distinct. 41. ne res noua aut
nullius momenti esse censeatur. Idem etiam sta-
tutum est aliis synodis veluti Laodicena.

Praeterea haec ipsa praecepta non ad solas mulie-
res, quae virginitatem vouent inter Papistas, et Non-
nae dicuntur, pertinent: sed ad omnes et coniu-
gatas et celibes, et viduas, quemadmodum prae-
clare hoc loco docet Chrysosto. et Gregor. Na-
zianzenus in lib. περὶ γυυαικῶν κεκαλωπισμένων. Nam
tempore Pauli nondum erant monasteria, nec i-
stae virgines Vestales et Nonnae visae et natae. Hae
enim cultus diuini corruptelae sub Vitaliano Pon-
tifice Romano maxime receptae et probatae vi-
dentur, sub quo tria haec tanquam venena Chri-
stianae pietatis praesentissima nata sunt, et consti-
tuta, Monachorum coenobia erecta, Reges in
Monachos detonsi, Scortatio quotidiana in sta-
tum sanctum canonizata.
Quaesitum vero est de primariis mulieribus
veluti reginis, principissis, duchissis et huiusmodi
aliis primariis foeminis, vtrum ad eas quoque
haec praecepta sint extendenda. Respond. Etsi di-
scrimen personarum etiam in Dei Ecclesia ha-
bendum est, omnia tamen etiam in illis, si modu
sunt Christianae, ad modestiam, et pudicitiam
composita esse debent, quanquam illis multa con-
cedi et possunt et debent pro ratione dignitatis,
quae aliis priuatis et priuatorum mulieribus non
sunt permittenda. Nam et Solomonis vxoris cul-
tus sumptuosus ille quidem et magnificus des-
cribitur laudaturque Psal. 45.
Denique haec eadem praecepta locum habent
in mulieribus, etiam cum domi sunt, non tantum
cum prodeunt in publicum, et conueniunt in coe-
tu Ecclesiae. Perstringit autem Paulus breuiter o-
mnem eum ornatum ascititium, qui est vel In i-

pso corpore nostro velut cincinni, vel Circa cor-
pus, qualis est vestitus: cultus noster nimius quem
damnat, siue ille sit nimius ratione Materie, velu-
ti quia sumptuosior, vel Additae exquisitaeque
lautit iae, venustatis, aut operae manus. Ad primum
pertinet ἰματισμὸς πολυτελής. Palliola enim illa fe-
re esle solebant sumptuosissima, magnique pre-
tii, vt ex disputatione Hieronym. aduers. Iouinia.
intelligitur, purpurea scilicet. Ad secundum mem-
brum, et ad exquisitas lautitias vestitus pertinent
ornamenta margaritarum, auri, et phrygionicae
operae quae adduntur. Irem torques, armillae, annu-
li, etc. huiusmodi de quibus Tertullianus lib. de
Habitu mulierum: et Cyprianus quoque. Et pul-
chra est veraque illa Plauti sententia in Mostell.
scen.3.Act.1.
Postea nequaquam exornata est bene, si mo-
rata est male.
Pulchrum ornatum turpes mores peius coeno
collinunt.
Sed tamen, nequa hic superstitio nascatur, auri
vsum prorsus non damnat Paulus, quemadmodum
nec margaritarum: vti nec Petrus Palliorum. sed
tantum nimiam in iis lasciuiam, arrogantiam,
sumptum, fastum, immodostiaeque plenam cultus
muliebris rationem et Christianis indecoram.
Quanquam enim longe potius animi in muliere
dissoluti aut superbi ratio habenda est, quam ex-
terni ornatus: tamen nec externus iste cultus, qui
impudicitiam aut proteruiam redolet, maleque
modestae mulieri et probae conuenit, tolerandus
est. Ac de ea ipsa re sunt leges sumptuariae a Ma-
gistratibus Christianis ferendae. Quae luxu etiam

vetus Ecclesia in Synodis repressit. Oportet e-
nim eo modo mulieres Christianas vestiri, quo
interna earum pudicitia apparere possit, etiam
infidelibus hominibus. Nam vt, et recte quidem,
suo seculo est conquestus Chrysostom. quaedam
mulieres ita exornatae ad templum et coetum Do-
mini incedunt, et ad sacram Domini Coenam su-
mendam accedunt, vt illic potius saltaturae, quam
Deum precaturae videantur. Nec vero iis prodest
haec exceptio, Sic culta viro et marito meo pla-
ceo. Nec enim illae, vt lenoni marito placeant,
debent studere: et quae sic exornata, aut fuco pi-
gmentata incedit, certe naturam formamque,
quam a Deo accepit, odit. Sed neque haec altera
earum ratio est audienda, Sunt haec omnia ex τῶν
ἀδιαφορων genere. Neque enim haec cum offendiculum
cuiquam praebent, sunt adiaphora: sed damnata
sunt, iisque est abstinendum. In summa cultum mu-
lierum non damnat Paulus, modo sit Honestus,
et Modestiae verecundiaeque Christianarum mu-
lierum conueniens et consentaneus. Et recte etiam
docet Plutarchus lib. 6.Sympos.quaest.7. abster-
sionem sordium et spurcitiei a cultu inhonesto
et sumptuoso differre.
10 Sed (quod decet mulieres pietatem
spondentes) operibus bonis.
A'ντίθεσις est. Fastui enim et superbiae, atque
lasciuae illi mulierum pompae superiori versiculo
descriptae verum earum ornatum opponit, nimi-
rum bona opera, id est, pro externo ornatu, vt lo-
quitur Petrus, internum requirit qui in eo posi-

tus est, vt sit earum animus placidus et quietus,
nullisque vitiis expugnari possit. Rationem au-
tem addit ab officio ductam. Nempe, quod ho-
nesta et sancta opera vere Christianas mulieres
et religionem profitentes deceant: non autem il-
le externus vestitus, quo pudor omnis ab illis
proiectus et conculcatus videtur exulare.
11 Mulier cum silentio discito cum o-
mni subiectione.
Alterum et secundum de mulieribus Christia-
nis praeceptum, quod ad Ecclesiae publicique
coetus politiam et decorum pertinet, Ne in eo lo-
quantur, sed sileant, et discant. Similis huic locus
est. 1.Corinth.14.vers.34. Id quod etiam consilio
Chartaginensi cap.95. constitutum est, referturque
canon. mulier distinct. 23. quantumuis docta et
pia sit ista mulier.
Dissimilia tamen exempla videntur afferri pos-
se. De Debora Iudic. cap. 4. et Olda mulieribus
prophetissis 2.Reg. 22. versu 14. quae in Ecclesia
docuerunt. Sed responsio parata est, illa nimirum
exempla plane esse extraordinaria, itaque haec
Pauli praecepta minime immutare. Affertur etiam
illud quod Eusebus lib. 1.devita Constantini scri-
psit, mulieres eligere e suo sexu solitas fuisse ali-
quas, quae eas docerent ne in publicis congressioni-
bus conuenirent cum viris, quod Licinii imperato-
ris Rom. edicto, et lege in Syria simul cum viris
congregari et conuenire vetabantur. Sed responde-
mus, Illud praeter morem Ecclesiae, et praeter Dei
praecepta iussum esse a Licinio homine profano,

vt mulieres ipsae in coetu mulierum docerent, non
autem cum viris ad preces et conciones conuenirent.
Denique quod de Pepuzianorum haereticorum
secta, et sententia dici posse videtur habet fa-
cilem responsionem. Voluerunt illi quidem,
sed haeretici, mulieres esse posse? et presbyte-
ridas in Ecclesia, et docere, et Sacramenta quo-
que administrare (id quod hodie Papistae ex Mar-
cionitarum dogmate obstetricibus in casu neces-
sitatis concedunt, vt nimirum paruulos baptizarent)
Verum propterea ab omnibus orthodoxis sunt
Pepuziani damnati, atque etiam Synodo Char-
taginensi a. vt diximus, et meritissimo.
Hoc autem praeceptum Pauli locum habet, dum
sunt in coetu publico mulieres: non autem cum
sunt domi suae, quia familiam suam instituere pos-
funt priuatim, maxime si desit paterfamiliâs, et
sint viduae. Nam tunc precari Deum, et docere
suos liberos Dei metum, et possunt et debent.
Requirit autem Paulus et silentium, ne vices
loquendi sibi dandas esse putent mulieres, quan-
quam fortasse, modestiae causa primae, in Eccle-
sia loqui nollent. Deinde ab iisdem subiectionem
postulat, ne putent aequum, vt propter maritorum
suorum dignitatem et opes:vel propter etiam fa-
miliam suam ipsae saltem secundum Pastores et
Ministros verbi Dei aliquod munus Ecclesiasti-
cum gerant. Hoc enim illis prorsus interdictum
est a Spiritu sancto. Huius autem prohibitionis
variae sunt rationes, quas affert Paulus sequentibus
versiculis.
12 Mulieri enim docere non permitto,

neque authoritatem vsurpare in virum, sed
esse in silentio.
Prima ratio quae explicatur hoc loco, a diffe-
rentia, quae a Deo ipso constituta est inter vtrun-
que sexum virilem nempe et muliebrem, ducta est.
Secunda vero a genere. Deus neque mulieres
praeesse vult, neque docere, neque in viros autho-
ritatem vsurpare: At qui loquitur in Eccesia siue
praeest ea et docet, in viros sumit quoddam
imperium et authoritatem. Ergo mulieres loqui
in Ecclesia neque possunt, neque debent. Nec
obstat quod eas in Diaconatum alleget Paulus
inf. cap. 5.vers.9. Nudum enim illae manuum mi-
nisterium praebent, Diaconis autem ipsis parent.
Sed ex hoc loco de eo quoque inter quosdam di-
sputatum est, Vtrum honestum sit mulieres re-
gnare, id est, viris imperare, et summum impe-
rium et ius in viros et mares obtinere. Id quod in
Hispania, Anglia, Scotia variisque aliis regioni-
bus locum habet. Cuius etiam rei extant exen-
pla in Semiramide Assyriorum regina, Candace
Ethiopum Actor.8. vers.27. Cleopatra Ægy-
ptiorum sub Augusto, et Zenobia fortissima mu-
liere sub Adriano imperatore (cuius Zenobiae im-
perio etiam multae Ecclesiae Christianae parue-
runt. In populo autem Dei nihil quicquam tale
habemus, siue Iudaicum siue Israëliticum regnum
spectetur. Nam quod de Athalia potest afferri 2.
Reg. 11. facile diluitur: fuit enim vsurpatio et in-
uasio iniusta regni ea Athaliae dominatio: non
autem regnum et potestas legitima cui populus
lubens assentiretur vt postea apparuit. Quare

uste quoque illa a summo sacrificatore loiada
de regni solio deturbata et deiecta, est, atque e-
tiam propter vsurpatum regnum necata. Quod
de Amazonum regno commemoratur, primum
vt fabulosum non fuerit (quemadmodum omni-
no fabulosum non putant Arrianus, et Q Curtius
quique res gestas Alexandri Magni scripserunt)
tamen praeter rerum naturam constitutum est il-
lud regnum, et in virilis sexus apertam contume-
liam. Quid enim magis portentosum et monstro-
sum et a muliebris ingenii mansuetudine alienum,
quam videre armatarum mulierum exercitum con-
tra viros concurrentem: ac latissimam quandam
terrae plagam cernere, quae omnino viris et mari-
bus careret. Itaque videntur illae contra ipsam
foeminei sexus vel potius humanam naturam pu-
gnasse, et auxilium, quod a Deo optimum et praestan-
tissimum paratum est mulieribus, nempe mari-
tos reiecisse. Vnde prorsus breuique tempore to-
ta illa Amazonum gens deleta est. Sed ad propositam
quaestionem reuertamur. Quanquam vero Isai.3.
vers.II. pro magno Dei maledictionis signo po-
situm legimus, quod pueri et mulieres imperium
in aliqua gente obtineant: tamen illud ipsum non.
est perpetuum. Saepe enim et pueri reges, velut
Solomon et Iosias, sanctissime et felicissime re-
gnarunt, fuitque eorum imperium omni bono-
rum genere a Deo cumulatum. Idem de mulieri-
bus quibusdam, et earum imperio dici potest,
quibus Dominus mirum in modum benedixit, vt
ex variis historiis apparet. Certe de illustrissima
regina Angliae Elizabeta, quae nunc felicissime
regnat, dici potest, nihil terrarum orbem vidisse.

vnquam illius regno felicius et optabilius. Sapien-
tertamen sibi consuluisse videntur ii populi, qui
legibus suis et publico iure cauerunt, ne inter se,
et in sese foeminae dominarentur, summumque
ius et imperium haberent, si genus ipsum mulie-
bre cum virili conferamus, quia ad multa munia,
quae regni administratio requirit, sunt illae minus
propter sexus sui naturam et imbecillitatem a
ptae et inhabiles quale est praeesse exercitui, ius
dicere in publico sedentes. Quae certe res dede-
cent prorsus muliebrem verecundiam. Vnde iu-
re ciuili Roman. L. mulieres D. de Regul. Iuris
mulieres a virilibus muneribus et officiis admi-
nistrandis recte arcentur: qualia sunt etiam quae
in publico exerceri debent. Et illud est August.
libus 1. de Nupt. cap.9. Nec dubitari potest viros
potius foeminis, quam foeminas viris principari.
Vnde non potest mulier esse Roman. imperatrix
et regina, et cum Athalia in ludaea et Irene mater
Constantini tertii imperium Constantinopoli.
gerere voluit, vtraque omnia subuertit, Idolorum
cultum in Dei Ecclesiam inuexit, et haec Sarace-
nis Roma. imperium lacerandum obiecit. Vnde
et Carolus Magnus fuit tunc temporis in Roma-
num imperium asciscendus in Occidente: et Ni-
cephorus in Oriente. Vbi autem inferiores iuris-
dictiones quales Ducum, Comitum, Baronum,
Castellanorum, sunt patrimoniales, vt in Gallia,
illae a mulieribus haberi et possideri possunt, meo
quidem iudicio, quia non sunt summa imperia i-
stae dignitates, et officia: sed tamen ab iisdem mu-
lieribus nec possunt, nec debent hae iurisdictio-
nes exerceri: sed a viris per eas delegatis. Quan-

quam hoc omnino perperam et pessime receptum
est vsquam gentium, vt sit iurisdictio vlla pars
patrimonii, et reditus nostri ac dominii, sed tam
late patet et grassatur in omnia auaritia, vt etiam
res sacratissimas, qualis est Magistratus, fecerit
patrimoniales et in censu numeret : non autem
virtuti et doctrinae eorum, qui sunt capaces eorum
munerum, tribuat. Vide quae scribuntur can. Mu-
lierem 33. quaest.5. de hoc argumento.
13 Adam enim prior formatus est, de-
inde Eua.
A’ιτιολoyίa est saperioris sententiae ab ordine
naturali ducta, quem Dominus Deus inter vtrum-
que sexum constituit rerum initio, et statim ab i-
psa vtriusque creatione. Is autem fuit, vt pareret
mulier. Vir autem caput et superior esset. Id quod
ex ipso ordine creationis apparet. Adam enim,
qui est mas et vir, prior creatus est. Eua autem,
quae est foemina, posterior. Sed tamen eodem die
vt docetur tum Genes. cap.I.vers.27. tum 2.vers.
18. Non tam autem ex natiuitatis ordine Paulus
argumentatur et probat virum superiorem esse:
quam ex fine creationis mulieris. Nam creata est
foe mina, vt esset viro in adiutorium, et ad eum,
tanquam suum propriumque finem respiceret.
Quae autem ad finem aliquem destinantur illique
subseruiunt, sunt eo fine minora, inferiora, ac illi
subiecta. Id quod verum esse ratio omnis et natu-
ralis et Philosophica docet. Nam alioquin a solo
natiuitatis et productionis tempore, et ordine
ratio ducta nihil efficit et concludit. Pisces enim

herbae, sydera et reliquae omnes creaturae, quae
homini subiiciuntur ex Dei praecepto Psal. 8.prae-
ferendae tamen homini essent contra mentem et
Christi, et Pauli. Omnia enim propter hominem
facta sunt, etiam Sabbatum ipsum: non autem
homo propter Sabbatum.
14 Et Adam non fuit seductus: sed mu-
lier seducta, causa transgressionis fuit.
Alterum argumentum a causa tum efficiente,
tum incurrente sumptum. Efficiens igitur causa
est Dei praeceptum et voluntas, quae eam mulieri
poenam inflixit. Incurrens autem, transgressio
mulieris, propter quam talem poenam merita est
et huic seruituti et subiectioni addicta. Æquum
enim fuit, vt quae seipsam regere non potuit, alte-
rius consilio et imperio regenda subiiceretur a
Deo. Est autem subiecta viri imperio et po-
testati, vt est Genes. 3. Quanquam autem illud
Mosis proprie pertinet ad virum et mulierem
coniuges inter se: non autem vt quilibet viri in
quaslibet mulieres imperium sibi arripiant:tamem
ex eo intelligitur, in quem gradum viri supra mu-
lieres euecti sint a Deo. Propter transgressionem
autem mulieris facta iam est durior et seruilior
mulieris conditio, quae ad virum tantum suum
tanquam ad suum finem tunc spectabat. Sed nunc
aerumna et iugum additum est huic seruituti, quae
prius erat omnino et liberalis et voluntaria. Nunc
enim dura est, etiam cum est ad virum et maritum
proprium. Ex quo ipso apparet Deum et confir-
masse priorem subiectionem, et eam propter

peccatum effecisse duriorem et austeriorem. Val-
de autem notandum est, quod ex verbo sedacta
colligit Bernard. sermo. de Duplici Baptis. his
verbis, Serpens ô Eua decepit te, non impulit,
aut coegit, mulier tibi, ô Adam de ligno dedit:
sed offerendo, non vtique violentiam inferendo.
Neque enim potestate illius, sed tua voluntate
factum est, vt eius voci plus obedieris, quam di-
uinae.
15 Seruabitur tamen liberos gignendo,
si manserit in fide, ac charitate, et sanctifica-
tione cum modestia.
Hypophora est quae magnam consolationem
tamen continet, ne se prorsus spe salutis orbatas
esse mulieres existiment. Id quod illis potuit in
animum incidere, vel nobis etiamipsis, dum eas
esse nobis tanti causas mali audimus. Per eas
enim factum est, vt vniuersum genus humanum
siue virile, siue etiam muliebre periret. Ergo
prorsus salutis exortes videbantur. Sed contra
Paulus. Hanc ipsam poenam transgressionis, et
hanc in coniugio subiectionem mulierum docet
in ipsarum commodum et salutem cedere mira
Dei sapientia nimirum, qui e tenebris lucem e-
duxit, vt est 2. Chorinth. 4. vers. 6. Sic conuertit
hoc suum in eas iudicium Dominus in earum i-
psarum consolationem et salutis viam, dum hanc sub-
iectionem erga maritos vocationem earum pro-
priam esse statuit. In quo illud primum est obser-
uandum vocem διὰ non denotare hoc loco cau-
sam efficientem: sed mediam tantum, per quam,
tanquam per iter a Deo demonstratum, est illis

pergendum et progrediendum. In quo peccant Pa-
pistae et Pelagiani, omnesque Operistae, et quidem
grauiter, qui salutis nostrae causas in nostris ope-
ribus quaerunt et constituunt. Quid enim de vi-
duis, quae nullos liberos vnquam susceperunt: de
virginibus, et iis etiam quae cum sint coniuges,
nullos liberos tamen pepererunt, futurum esset
(vt recte hoc loco Chrysostom. animaduertit) si
salus mulierum ἑκ τεκνογονίας tota pendet? Certe
saluae non fierent. Sed et Thomas Aquinas hic
delirat, dum laudes virginitatis et celibatus cum
hoc Pauli dicto conciliare, et placare nititur,
quod cum illis aperte et perpiscue pugnat. Ergo
hic vocatio et munus mulierum describitur etiam
in eo ipso, in quo poenam sui peccati sentiunt. Est
autem, vt liberos non tantum suscipiant et gig-
nant: sed vt educent, curent, et onera illa primae
liberorum nutricationi, scerte quidem molestis-
sima, lubentes volentesque deuorent et suscipiant.
Tεκνογονίας enim hoc loco non tantum parturitio-
nem ipsam mulierum significat: sed quicquid illi
adiunctum est, et imminet iustae matrum curae, vt
liberi editi educantur. Vnde merito matres puer-
perae damnantur, quae filios, si possunt, suos non
alunt, de quo Plutarchus in lib. de Liberorum E-
ducatio. et dictum Gregorii in canon. Ad eius
distinct.5. Mille quidem sunt taedia, quae contra Io-
uinia. enumerat Hieronym.tam minutim, vt ipse
puerpera fuisse aliquando videatur, qui tamen
perpetuo vixit celebs. Mille etiam dolores et mo-
lestiae non tantum leuiter degustandae: sed diutissi-
me deuorandae, tum in partu, tum post partum.
Quae tamen omnia si libenti et grato animo de-

uorat, atque suscipit mater, Deo grata est, et in
sua vocatione incedit: ad trimatum autem vsque
lex Ciuilis iubet vt mater ipsa alat liberos suos,
eosque praecipue curet.
Sed addit Paulus alias quoque virtutes, quas
esse necessarias ostendit, vt mulier Deo placeat,
quarum aliae communes illis sunt etiam cum viris,
nempe Fides, et Charitas: aliae illarum propriae, San-
ctificatio, et Modestia. Quae enim virtus nos Deo
commendat est fides. Illa enim nos et deducit
ad Christum, et cum eo coniungit. Illa charitatem
quoque gignit, extra quam nihil a matribus ipsis
fieri Deo gratum potest, quia si inuitae, repugnan-
tes, et coactae potius officium faciunt, quam ex
charitate, displicent Deo.
Sanctificatio, quam requirit a mulieribus, non
est tantum generalis omnium vitae actionum ad
Dei voluntatem conformatio 1.Thess. 4. vers. 4.
sed maxime sanctimonia quaedam corporis, qua
se vxores et mulieres ab omni turpitudine, im-
munditia, et lasciuia puras conseruant, quae impu-
dicitie opponitur: et alio nomine dicitur castitas.
Modestia, luxui et sumptuoso illi cultui, de quo
superius dixit, opponitur.

explicatur fere in articulo, Sedet ad dexteram
Dei Patris quae cum sit ex Catechismis notissima,
et ab aliis copiosissime explicata, maxime pro-
pter infoelices istas de Coena Domini controuer-
sias, et de vbiquitate corporis Christi, idcirco nos
eam hic omittimus. Studemus enim breuitati.

uanda, 1 Quanti momenti sit haec praedictio. 2
Quid contineat. Magni enim esse momenti ex eo
apparet, quod ρντως, id est diserte et praecise a Dei
spiritu praedicta fuit, et reuelata. Etsi enim omnium
eorum, quae Paulus annuntiauit, Spiritus sanctus
est author: hanc tamen tanquam specialem quan-
dam prophetiam et admonitionem vtilem futu-
ram Ecclesiae manifestauit, et obseruari voluit Spi-
ritus sanctus. Quaeri vero potest, vbi hoc praedi-
xerit Spiritus. Respond. Alium librum, et alium
locum, quam hunc ipsum, non esse quaerendum.
Satis enim est hanc fuisse prophetiam, quae Pau-
lo et Ecclesiae reuelata fuerit. Nec enim fuit Pau-
lus mendax: sed Dei propheta: et de his rebus,
vti de aliis multis, Dei voluntatem compererat
quemadmodum apparet ex 2. Tess.3.
Non posset fortasse prima fronte haec doctri-
na, quae hic a Paulo damnatur, vti Daemoniaca,
et hypocrisis plena, tanti esse momenti videri,
cum de cibis tantum agat, et matrimoniis. Re-
spondeo tamen cum hac ratione verae sanctitatis
definitio, et cultus Dei natura prorsus peruersa
fuerit, et in meram non modo superstitionem, sed
impietatem vel hypocrisin conuersa, merito
detestandam et periculi plenam dici et damnari.
ouu emm huiusmodi sententiae inter Christia-
nos obtinent, iam rebus externis alligatur vera
sanctitas, nimirum ciborum et coniugii continen-
tiae. Deinde hac ratione censetur Deus melius
coli. Demum hac fenestra semel patefacta certa-
tim homines ex ingenii sui vanitate in ἐθελοSon-
σκάας ruunt, et Deum ex sui animi commentis co-
lunt: non autem amplius ex sacrosancto ipsius ver-

uanda, 1 Quanti momenti sit haec praedictio. 2
Quid contineat. Magni enim esse momenti ex eo
apparet, quod ρντως, id est diserte et praecise a Dei
spiritu praedicta fuit, et reuelata. Etsi enim omnium
eorum, quae Paulus annuntiauit, Spiritus sanctus
est author: hanc tamen tanquam specialem quan-
dam prophetiam et admonitionem vtilem futu-
ram Ecclesiae manifestauit, et obseruari voluit Spi-
ritus sanctus. Quaeri vero potest, vbi hoc praedi-
xerit Spiritus. Respond. Alium librum, et alium
locum, quam hunc ipsum, non esse quaerendum.
Satis enim est hanc fuisse prophetiam, quae Pau-
lo et Ecclesiae reuelata fuerit. Nec enim fuit Pau-
lus mendax: sed Dei propheta: et de his rebus,
vti de aliis multis, Dei voluntatem compererat
quemadmodum apparet ex 2. Tess.3.
Non posset fortasse prima fronte haec doctri-
na, quae hic a Paulo damnatur, vti Daemoniaca,
et hypocrisis plena, tanti esse momenti videri,
cum de cibis tantum agat, et matrimoniis. Re-
spondeo tamen cum hac ratione verae sanctitatis
definitio, et cultus Dei natura prorsus peruersa
fuerit, et in meram non modo superstitionem, sed
impietatem vel hypocrisin conuersa, merito
detestandam et periculi plenam dici et damnari.
ouu emm huiusmodi sententiae inter Christia-
nos obtinent, iam rebus externis alligatur vera
sanctitas, nimirum ciborum et coniugii continen-
tiae. Deinde hac ratione censetur Deus melius
coli. Demum hac fenestra semel patefacta certa-
tim homines ex ingenii sui vanitate in ἐθελοSon-
σκάας ruunt, et Deum ex sui animi commentis co-
lunt: non autem amplius ex sacrosancto ipsius ver-

bo: quae res omnis impietatis proculdubio fons
est ac origo Coloss.2.
Magnopere igitur huiusmodi doctrinae vene-
num nobis cauendum esse satis docent haec Pauli
verba, per quae eam vocat, Defectionem a fide, Dae-
moniorum doctrinam, vti etiam Iacobus 3.V.15. do-
cet eam esse plenam hypocriseos, et Conscien-
tiam cauterio infectam afferre.
Alterum caput huius disputationis rem ipsam
explicat, et Causam huius doctrinae, et Tempus
et Doctrinam ipsam siue illius dogmata. Causa
vero huius doctrinae est multiplex, quaedam Supe-
rior, Spiritus deceptores, et quaedam inferior De-
fectio a fide, et Hypocrisis, malaque hominum, tum
Docentium, tum Discentium conscientia. Vocat autem
hic Paulus spiritus non homines quidem horum
dogmatum et errorum praecones et ministros: sed
Sathanam ipsum, et illius Angelos, quos postea
Daemones nominat, quia illi sunt et flabella et
authores verae doctrinae corrumpendae, ne ho-
mines ad salutem perueniant. Praeterea qui
haec venena spargunt, etiam spiritum iactant, sed
ille est spiritus vertiginis et erroris, cui Dominus
ad puniendum nominis sui contemptum dat effi-
caciam. Hi igitur spiritus dicuntur πάνοι, id est,
non tantum deceptores, sed etiam seductores,
quia nos a recta via, cui iam insistebamus, et in
qua iam incedebamus, deflectunt, id est, a verbo
Dei abducunt, cui vni tanquam soli veritatis co-
lumnae est acquiescendum: quod plus est, quam
nos adhuc veritatis ignaros decipere, et in erro-
re confirmare.
Ex parte autem auditorum causa quoque no-

tata est, nempe defectio a fide, et a sana doctrina.
Doctores igitur appellat δαδολόγες: Eorum e-
nim doctrina est falsa, et contraria verae et sanae
doctrinae. Discipulos autem vocat ἀποςάτας et ho-
mines leues, qui veritatem iam perceptam faci-
le deserunt, qua sunt ingenii vanitate. Omnis er-
go mali istius et ruinae fons et origo ex eo est,
quod homines a verbo Dei desciscunt, et defi-
ciunt ad vana animi sui figmenta scilicet, et ad
impias suggestiones Sathanae, quibus attendunt.
Dixit enim attendunt. Est autem attendere dili-
gentem animi curam et operam ponere, et
non perfunctorie vel leuiter aliquid degustare:
quod statim deseras: sed magno studio et diligen-
ti nosse, perquirere, et ediscere. Sunt autem ho-
mines nouarum rerum et blasphemarum auidis-
simi naturâ: sed imprimis ii, qui huiusmodi do-
ctrinae attendunt. Tempus quoque designauit
Paulus, non quidem tempora omnium nouissima:
sed tantum posteriora. Quod notandum est, vt
eo magis intelligamus, vtrum istum Pauli dictum
ad Papistas pertinere possit, de quo seq. versicu-
lo agetur.
2 Per hypocrisin falsiloquorum, quorum
conscientia cauterio resecta est.
Εʹπεξεσγασία, Operose enim et diligenter Pau-
lus singula notat, quae in ipsis haereseon authori-
bus sunt obseruanda, vt eae sint nobis magis dete-
stabiles, et earum causae magis turpes et foedae appa
reant. Itaque obseruanda sunt encomia, quae istius
doctrinae authoribus hic a Paulo tribumntur. Tri
buit igiturhis, Hypocrisin, et Conscientiam cau

teriatam istis inquam, authoribus haereseon, quos
δαδελόγος quoque appellat.
Hypocrisin hic quidam referunt ad eorum do-
ctrinam, qui variis superstitionibus et caeremo-
niis verum Dei cultum corrumpunt. Hunc enim
praetextum accipiunt haeretici et impostores ho-
mines, quo melius mendacia sua tegant, vt est
Coloss.2. vers.23. nimirum quod augustiorem,
sanctioremque Dei cultum inducere se iactent
et cogitent. Itaque in eorum ἐθελοθρησκέία et
superstitioso cultu apparet et humilitas, et ab-
stinentia quaedam macerarioque corporis maior
quam in reliquis hominibus. Et quanquam pessi-
ma conscientia praediti sunt, neque sint ipsi sibi
conscii se quod agunt, propter Dei gloriam age-
re: hunc tamen fucum et praetextum purioris et
sanctioris Dei cultus, clamosissime obtendunt.
Sic quidam vocem hanc explicant.
Alii hypocrisin ad impudentem potius auda-
ciam, qua vtuntur, referunt, cum eo hominum
genere nihil sit magis effrons et impudens. Id
quod etiam docet Paul.2. Timoth.3. Mihi vero
videtur Paulus hic tria complexus esse, nempe
1 Doctrinam ipsam. 2 Mores. 3 Internum
affectum animi. Sanae, doctrinae opponitur tum
quod supra dixit eam doctrinam Diabolicam esse:
tum quod hoc loco vocat istos εαδολόγος, vel
δαδολογίας: vt alii legere malunt hoc loco. Mori-
bus sanctis opponit Paulus istorum hypocrisin,
vti fere in scriptura opponi solet.
Interno animo affectui recto et pio, qualis in
veris doctoribus inest, opponit Paulus conscien-
tiam eam, quam cauterio notatam et infectam

vocat, id est, non sanam, et rectam. Haec autem
docent haereticorum hoc loco descriptorum ne-
que esse sanam doctrinam, neque sanctos mores
neque rectum animi affectum in suis illis com-
mentis tradendis, quicquid illi tamen contra
praetendant et praetexant, vel persuadere conen-
tur.
Cauteriatam vero conscientiam quam appel-
let Paulus varie etiam quaesitum est. Alii enim
interpretantur putrem, et morbidam: alii nullam,
vt pote quae iam perdita prorsus et excisa sit, vt
sunt ea, que cauterio ambusta sunt: alii vexatam
et perpetuo Dei iudicio tanquam cauterio quo-
dam ssirbatam fluctuantem, et afflictam, atque
ipse hanc postremam interprecationem sequor.
Nam nulla non inest in iis conscientia, cum eam
cauteriatam esse dicat Paulus, non autem deper-
ditam. Putris quidem est, id est, male sana, sed
quae sunt putria non sunt huiusmodi, vt nihil pla-
ne sentiant et omnino emortua sint. Hic conscien-
tiam explicat Paulus, quae assidue iudicio Dei vo-
xetur et torqueatur propter malum testimonium
et hypocrisin, quam simulat, et propter finem
pessimum, propter quem istos errores propagat,
cuius ipsa sibi testis ac conscia est, vt quae sit ἀυτο-
κατακριτὸς vt idem Paul. loquitur Tit.3.vers.10.
3 Prohibentium contrahere matrimo-
nium, iubentium abstinere a cibis, qous Deus
creauit ad participandum cum gratiarum a-
ctione, fidelibus, et iis qui cognouerunt ve-
ritatem,

Εξήγνσις, Rem enim ipsam et doctrinam illam
falsam iam explicat. Duas autem illius species e-
numerat, nempe Ciborum prohibitionem, et Con-
iugii, siue quod illae tuncipraecpue subnasceren-
tur:siue quod primae. Certe ex iis duabus rebus
superstitiose interdictis infinita postea aliarum
superstitionum scaturigo et congeries vel gene-
ra sunt nata, et inducta. Magno vero nostro
bono explicatio harum haerescon et diabolicae
doctrinae a Paulo particularis addita est, ne vlli,
ac ne haeretici quidem ipsi, generalem illam falsae
doctrinae descriptionem a Paulo propositam a
se detorquere, et in alios torquere poslent, essetque
incertum, quinam hic designarentur a Tiritu
sancto. Huius autem prohibitionis meminit E-
piphan. in Collyridianis, vbi etiam tertium ca-
put addit, nempe Mortuorum adorationem siue
cultum. Meminit etiam Socrat.libus 2. cap. 43. Eu-
sebus lib. 5, Histor. Eccles.
Hic autem notandum est a Paulo non certas
quasdam personas, sed doctrinam potius ipsam
notari, quae vel, In vniuersum, vel In parte Cibos
et coniugia prohibet, atque in earu rerum absti-
nentia cultum Dei et partem pietatis atque san-
ctitatis vitae nostrae constituit. Id quod prorsus
cum verbo Dei pugnat.
Ac plures sunt sectae, quae his Pauli verbis da-
mnantur. Primum, quae in vniuersum damnarunt
ea quae hic commemorantur, et quae nobis con-
cessa esse Deus voluit. Deinde, quae non in totum,
sed ex parte tantum haec ipsa prohibuerunt, de
quibus et hic doctissime Cal. et nos in lib. Augu.
de Haeres. ad Quodvultdeum diximus. Manichaei

igitur comprehenduntur, Encratitae, Cataphry-
ges, Montanistae, qui omnes in hac parte Pytha-
goreorum delirio fascinati sunt. Sed et Priscillia-
nistae quoque, vt ait Bernard.sermo. 66. in Cant.
Deinde Papistae ipsi, qui eadem ista tantum ex
parte, non autem in totum, vt illi priores haere-
tici, damnarunt, quos hic notat Paulus: quanquam
cibos omnes nemo vnquam prorsus et in totum pro-
hibuit, propterea quod sine his vita haec corpo-
ris sustentari non potest. Sed ex cibis, alii negant
concedi Christianis hominibus Carnes, vt Mani-
chaei, alii vinum, vt Encratitae. Atque hae prohibitio-
nes habent speciem magnae humilitatis et corpo-
ris macerationis: sed tamen cum sint ἐθελοθρη-
σκείαι et Dei cultus in illis statuatur, sunt diaboli-
cae et in Deum ipsum blasphemae superstitiones,
quae sunt omnino ex Dei Ecclesia profligandae,
vt docet Paulus Coloss2. et Tit.1. vbi de iisdem
rebus agit. Ac de quadam ciborum differentia et
distinctione, non ea quidem, quae postea ab haere-
ticis et Papistis inuecta est, et de qua Paulus hic
vaticinatur: sed quae ex Mosaica praeceptione de-
fendebatur, vt apparet Leuitic. 20.V.25. et Deut.
I4.iam tunc contentio et certamen erat in Dei
Ecclesia, vt docet Paulus Rom.14. vers.3. 1.Cor.
ISrrernej, et 27. vt de futuro super his rebus ma-
iori errore, peste ac pernicie periculosiore
fuerit operaepretium Ecclesiam moneri.
Neque vero quod inter detestandos haereti-
cos hic censentur, qui ciborum vsum prohibent,
facit, vt ingluuies, crapula, luxus et intemperies
probetur. Nam nec eo pertinet haec prohibitio ci-
borum vt sobrie non viuatur:sed vt ne in his rebus

pars cultus Dei censeatur posita: nec quod addit
Paulus, eos nobis a Deo concessos esse, aliter in-
telligendum est, quam vt iis, conseruata mode-
ratione et temperantia Euangelica et Christiana,
vtamur. Cauendum enim est, ne crapula et cibis
grauentur corda nostra, vt docet Christus ipse
Luc.21.vers.34. Sic hune locum explicat quoque
August. lib. contra Adimantum Manich. cap. 14.
Et aliud est prohibere cibos, aliud autem mten-
perantiorem eorum vsum damnare, quod etiam
nos facimus ex Dei verbo.
Sed neque ieiunia quoque tolluntur et abro-
gantur, quorum vsus frequens fuit in Ecclesia
Dei, atque vtinam inter nos esset frequentior et
religiosior eorum obseruatio, cum ab Ecclesia
ex iustis causis publice indicuntur. Aliud enim
est cibos ex superstitiosa opinione damnare, et in
eorum delectu et vsu regnum Dei collocare, quod
facere vetat Paulus et hic et Rom. 14 vers.17. a-
liud autem iis ad tempus abstinere tantum ad con-
primendam carnis lasciuiam, quae nimio pastu,
tanquam ferox equus, superbit, et furit. Itaque ie-
iunia non damnantur hoc loco a Paulo. Sic Au-
gust aduersus Manichaeos lib. 6. contra Faustum
cap.8, et 3o, cap.5. Sic Bernar. sermo. 66. in Cant.
qui plane cum hoc loco conuenit, et huius loci
Pauli interpres est optimus.
Hanc autem esse haeresin, et diabolicam doctri-
nam variis argumentis et rationibus probat Pau-
lus: sed imprimis a fine, propter quem cibi a Deo
creati sunt. Duplex quidem erroris genus hic a
Paulo propositum est, vnum de cibis: alterum de
coniugio:tamen hoc primum solum persequitur,

et refutat : alterum praetermittit, quod hoc malum
nondum vicinum esse praeuideret Paulus. Sed a-
pertissime in Epist. ad Hebr. cap.13.vers.4 ref ata-
tur, et iugulatur iste error de prohibitione con-
iugii. Etsi vero praecipuus confutationis locus a
fine ducitur, alia tamen argumenta admiscentur,
quae singulis pene Pauli verbis comprehensa sunt.
Haec autem optima erroris cuiusuis tollendi via,
et ratio est, si ad Dei ordinationem et verbum
nostras sententias et definitiones reuocemus.
Quod ipsum in disputatione de Coena facit alibi
Paulus 1.Corinth.11. Sed singula verba examine-
mus. Nam in iis varia latent argumenta, quem-
admodum diximus.
Deus creauit) Locus refutationis a temeritate
istorum hominum et a sacrilegii crimine. Nemo
inrem alienam, et praesertim Dei, ius habet. At
cibi sunt Dei creaturae, non istorum. Ergo Deï
est, non horum, leges de cibis praescribere. Et qui
aliter faciunt, ingerunt se in aliena quae ad eos non
pertinent, de quibus nullum ius habent definien-
di et statuendi, vt ait Paulus Coloss.2. vers.18. Est
enim quisque rei tantum suae, non autem alienae
legitimus moderator. Hinc sane refutantur varii
haeretici, quorum alii vinum, alii carnes, alii aliud
esse Diaboli, non autem Dei opus et creaturam
pessime atque falsissime contendebant.
Ad participandum) Ait Paulus ἐις μετδ λ̓ηαιν.
vox ἐις finem declarat. Μετάληδις vsum, more di-
cendi in quauis lingua vsitato, vt etiam in Odys-
seam Homeri annotat Didymus interpres anti-
quissimus, vt ex antecedenti consequens, et contra
concludatur et intelligatur. Nec enim tantum a

nobis cibos assumi posse vult, et concedit Deus,
vt tractentur, spectentur, conseruentur: sed vt e-
dantur, consumantur, et iis famem nostram suble-
uemus. Sunt enim cibi ex istarum rerum genere,
quae vsu ipso consumuntur. Itaque in genere suo
functionem, vt aiunt Iurisconsulti, recipiunt. Est
autem hic locus ex praecipuis refutationis superio-
ris erroris argumentis. Ducitur a fine, propter
quem a Deo ipso illae res sunt conditae et creatae
Ad eum enim sunt omnia referenda, nisi et Dei
ordinationi resistere, et eius placitum euertere
impie, at que impudenter velimus. Ergo cum Do-
minus hominem creasset, tamen noluit eum sibi
suo arbitrio ex creaturis ipsius rapere ad victum
quas vellet: sed ipse tanquam optimus paterfa-
milias quas et quantum vidit necessarias esse, illi
concessit benignissime. Concessit autem eas, quas
cibi nomine propter vsum appellamus.
Confirmatur autem hoc Pauli dictum Genes.1.
vers.29.9. vers.3. Matth.15.vers.11. et Actor.1o.V.13
Explicatur etiam a Fulgentio in lib. de Fide ad
Petrum cap.42:
Dissimiles tamen loci quidam, qui solebant a
Manichaeis huins erroris summis patronis afferri
et a Papistis etiam regeruntur, sunt sane a nobis di-
luendi. Ac primum Papistae excipiunt, cibos istos
non ipsos per se suaeque substantiae ratione pol-
luere edentes, sed propter Ecclesiae prohibi-
tionem et authoritatem, quae violatur a sumenti-
bus. Respondeo vero ipsam Ecclesiam id prohi-
bere non posse. Neque enim in res alienas ius
habet, neque conscientiis nostris legem et iugum
imponere potest, quod Dominus ipse non impo-

soit. Itaque petunt illi principium, vt loquuntur,
cum volunt illam Ecclesiae prohibitionem de
ciborum vsu et differentia firmam et legitimam
esse. Quam quaestionem breuius tracto, quia ab
infinitis nostro seculo, imprimis autem a D. D. Lu-
thero, et Caluino explicata est.
Manichaei vero et Tatiani alios aliquot scriptu-
rae locos obiiciunt aduersus Paulum. Primum
Genes.1.vers.29. vbi nulla fit carnis mentio inter
eos cibos, qui homini conceduntur a Deo: sed
tantum herbarum, olerum, et fructuum arboris.
Ergo si ad primam Dei institutionem reuoce-
mur, carne nos abstinere oportere aiunt. Resp.
Paulum spectare non illam modo concessionem,
quae homini primum a Deo facta est: sed eam, quae
postea, tanquam illius beneficii ampliatio quae-
dam, accessit, et extat Genes.9.vers.3 vbi carnium
esus diserte conceditur, et exprimitur.
Secundo locum Pauli afferunt, ex 1. Corinthe
9. vers.7. vbi lactis tantum, et eius esus meminit
Paulus, non etiam carnis. Resp. Non excludere
illam Pauli sententiam esum carnis, cuius ipse
meminit, vti rei licitae etiam in eadem Epistola
8. vers.13. Nam illic alia Pauli mens est et scopus,
quam vt explicet vtrum homini Christiano car-
nem edere liceat, nec ne.
Tertio dicunt inter res ad victum humanum
necessarias non recenseri carnes in Ecclesiastic,
cap.39, vers.31, et 32. cum tamen multa ciborum
genera enumerentur. Respond. Quod illic prae-
termissum est, alibi additum esse. Neque ex eo
libro regulam fidei vitaeque instituendae petendam
esse, cum sit liber Apocryphus. Denique illic oepen-

δοχικῶς ex specie vna reliqua ciborum genera in-
telligi oportere.
Quarto, docent Deum ipsum llanc ciborum
differentiam instituisse maioris cuiusdam sancti-
tatis gratia: et olim carnium esu interdixisse
populo suo. Deut. 22. Quae res non est visa leuis
momenti, cum laudentur qui etiam mortem obi-
re non recusarunt, ne vetitas a Deo carnes esita-
rent, vt apparet ex historia Macchabaeorum. Re-
spond. Cum adhuc sub paedagogia versaretur
Dei populus, nec eius libertatis, quam per Chri-
stum adepti sumus, plenum vsum haberet (quo
inter Christi nondum manifestati et manifesta-
ti tempora perspicuum discrimem appareret) Do-
minum voluisse quibusdam vmbris vitae spiritualis
sanctitatem, quam exigebat, illis repraesentare, quae
illis quidem partim variis lotionibus: partim ista
ciborum distinctione proposita fuit, tanquam ru-
dioribꝰ adhuc puerulis. Quae causa in nobis cessat,
qui per Christi aduentum et gratiam ad legitimam
Ecclesiae aetatem peruenimus, et pueri esse desii-
mus. Itaque haec causa fuit instituti istius delectus
ciborum a Deo, nempe vt illis adhuc rudioribus esset
vitae sanctioris delineatio et significatio:non quod
cibi prohibiti ipsi per se impuri essent, aut quod
pet sese ipir ciorconceli puriores, cum tota ea
res carnalis fuerit (vt ait Scriptura) quae proprie
animos non attingit, vt docetur in Epist. ad He-
braeos cap.9. vers. 1o. 7. vers. 16. Atque haec ipsa
hodie firmissima est Papistarum ratio, quam a Ma-
nichaeis sumpserunt.
Cum gratiarum actione) Tertium argumentum
ab haereticorum blasphemia ductum. Est ea do-

ctrina blasphema, quae Deum spoliat suo hono-
re, et ea gratiarum actione, quae propter summa
ipsius in genus humanum beneficia illi debetur.
At haec Deum isto honore priuat. Ergo, etc. Addit
autem quibus maxime hic creaturarum vsus sit con-
cessus a Deo, nimirum piis, qui eum noue-
runt, et in eum credunt. Hic enim, nosse, non sim-
plicem et historicam agnitionem significat: sed
cordi inhaerentem, et cum animi fiducia coniun-
ctam, per quam in Deum homines acquiescunt
vera animi fiducia et πλνρςφορία. Similis locus
Romanor.4.vers.13.
Dissimilis locus Matth.5. vers.45. et Psal.17.y.
14. vbi dicuntur etiam infideles a Deo impleri i-
psius thesauris. Respond. Dantur quidem a Deo
terrena bona etiam infidelibus hominibus: sed in
eorum exitium, et perniciem, quo magis reddan-
tur inexcusabiles. Itaque non tam iis vtuntur,
quam abutuntur: neque tam vsus ab iis fit, quam
depraedatio quaedam, quoniam Deum dantem
spernunt, in cuius contumeliam et contemptum
ista dona sumunt et consumunt, quem non agno-
scunt eorum authorem.
4 Nam quicquid creauit Deus, bonum
est, nec quicquam reiiciendum est, si cum
gratiarum actione sumatur.
Est hic locus canon, et quidem generalis, ac
maxime necessarius. Iis omnibus nimirum vti
nobis licere, quae in nostrum commodum crea-
uit Dominus, modo cum gratiarum actione illa
sumamus. Ex quo colligitur, 1 ad eum finem

rebus creatis vtendum ad quem a Deo conditae
sunt. 2 Non modo Deo gratias agendas, post-
quam iis rebus vsi sumus: sed etiam Deum inuo-
candum, vt vti liceat, cum ex eius manu sint eae res
sumendae: cuius proprie sunt, vt apparet ex oratio-
ne Dominica. καλὸν vero non refertur hoc loco
ad mores honestos: sed ad vsum, qui a nobis Dei
nomen inuocantibus recte fieri et salua conscien-
tia potest. Aliâs enim perinde, atque fures dan-
naremur etiam ex minutulae cuiusuis rei vsu: et
merito quidem, quasi rem alienam contrectan-
tes: nisi Dominus ipse nobis eam in vsum con-
cederet, eamque commoditatem ex rebus a se
creatis permitteret. Bonitas item ciborum hic
non pertinet ad valetudinem et sanitatem cor-
poris, nec ad salubritatem ipsorum ciborum. Ne-
que enim hic medicum agit Paulus, sed Theo-
logum et Apostolum: ne quis forte obiiciat si-
bi aliquos cibos non esse salubres, dum iis vtitur.
Atque propterea hunc Pauli locum calumnietur,
quia generaliter dicit Paulus οὐδεν ἀπόβλητον, id est,
nihil esse reiiciendum ex iis, quae Dominus in v-
sum et cibum hominum creauit. Quid enim li-
ceat conscientiae nostrae ratione spectat Paulus,
non autem quid conferat stomacho nostro, vel
valetudini corporis.
Hic tamen et inferiori versiculo duplicem ci-
borum bonitatem proponere viderur, Vnam, quae
ex Ipsorum substantia: et Alteram, quae ex vsu
nostro consideranda et aestimanda nobis est. Quod
ad primam:illa nobis testata est Genes.cap.1. Quae-
cunque enim condidit Deus, illa substantiae, in qua
sunt creata, ratione bona sunt, vt Dominus ipse,

pronuntiauit. Nec obstat quod quaedam ex iis
sunt nobis venena. Respondeo enim non idcirco
mala esse. Malum enim, quod bonitati rerum crea-
tarum opponitur, non est vsus noxius (nam ar-
bore scientiae boni et mali impune vti non licuit
Adamo) sed est malum hoc loco qualitas interna
quae peccatum in nobis producit: et Dei ordina-
tioni contraria est, nobisque propterea noxia, et
detestanda. Deinde quae creaturae sunt nobis vene-
na, illae non sunt nobis in cibum a Deo destinatae.
Denique hoc ipsum vitium, quod rebus creatis nunc
inest et superuenit, non ex ipsa Dei creatione, sed
ex peccato hominis accessit. Distinguendum au-
tem est vitium et accidens a rei natura et substan-
tia, vt docet Augustinus in articulis contra Felicem
Manichaeum cap.8.9. et in lib. de Fide ad Petr.
cap.42.
Si cum gratiarum) Altera bonitas ciborum ex
vsu ipso, et nostri ratione bonitas appellanda. V-
sus autem hic certis legibus a Paulo circunscri-
ptus est, vt a profanorum mensis piorum homi-
num conuiuia et victus separetur. Cur autem has
leges addat Paulus, ratio est, quod pro concesso
sumit, Nihil nobis, tanquam a nobis ipsis, in Dei
creaturis iuris esse vel licere, sed id tantum, quod
Deus, qui est earum Dominus, quantumque con-
cessit, et largitur. Ergo si, vel alio Modo, vel fine,
illis vtamur, sane peccamus. Quoad modum au-
tem, Dominus non vult nos immoderate suis re-
bus et donis vti, quia hic plane abusus est, non
vsus: atque ipsius dona non sunt spernenda, aut con-
temptim habenda, quod ii faciunt, qui per crapu-
la m'et gulam sese ingurgitant, sed magni sunt ae-

stimanda. Quoad finem vero, ideo sumi vult, tan-
quam a sua ipsius manu hos cibos sumamus, vt
ipse eorum author agnoscatur et laudetur.
Similis locus Psal. 16. et Psal. 5o. Huius autem
totius rei rationem reddit sequenti versiculo Pau-
fus.
5. Sanctificatur enim per verbum Dei
et preces
Α’ιτηλογία est ducta a causa instrumentali (quae
refertur ad genus causarum efficientium) per
quam ciborum vsus fit nobis purus, sanctus, et
legitimus. conscientiae nostrae ratione. Ergo san-
ctificatio hoc loco opponitur non tantum profa-
nationi ciborum:sed etiam malae conscientiae, et
ei vsui, qui nobis in exitium et condemnationem
apud Deum cedit. Sanctificatur cibus cum eum
salua conscientia sumimus, et eo vtimur, quia no-
bis Dominus ipse eum largitur ad finem huius-
modi. Neque vero sic sanctificari cibus dicitur,
quemadmodum homo. Nam qui a spiritu Dei
sanctificatur homo, is immutatur, et nouam tan-
quam naturam induit. At qui cibus sanctificatur
in nostrum vsum, totam integramque naturam
suam retinet, fit tamen Deo gratus ex eo, quod
Deus nostra inuocatione illius author esse a no-
bis agnoscitur et praedicatur. Ex hoc autem loco
perperam explicato natae sunt magicae illae ciborum,
velut ouorum, vini, pernarum, aquae execrationes et
incantationes, quas Pontificii faciunt, quosque
D. Martinus Chemnitius prolixe in Examinis
Trident. concilii postrema parte persequitur et
refutat doctissime. Duplex autem huius cibi san-

ctificandi ratio proponitur, verbum Dei, et
Precatio. Verbum Dei, quia tum demum sana
conscientia sumimus hos cibos, cum per Dei
verbum intelligimus eos nobis in esum conces-
sos et datos esse. Itaque hoc Dei verbum fide a
nobis apprehendi prius debet, quam hic cibus
sanctificari possit. Cur autem ad Dei sermonem sit
nobis recurrendum, ratio est, quod per Adamum
omne ius illud, quod prius in Dei creaturas, et
mundum hunc habuimus, perdidimus. Quod nobis
restitutum esse nonnisi ex Dei verbo fide apprehen
so possumus agnoscere. Hanc fidem sequitur pre-
catio nostra, quae a Deo petit, qu'od est ipse mera
sua benignitate pollicitus, et agnoscit eum tan-
torum bonorum authorem esse. Atque tunc de-
mum nostrum esse et a Deo nobis donatum, quod
apponitur, intelligimus, vt sine animi serupulo
vtamur.
Haec autem sanctificatio communis mensae
differt ab ea, quae fit in mystica Coena Domini-
vti praeclare docet hoc loco Caluinus.
Quaerit Chrysostom. de deliciis ciborumo v-
trum iis vti liceat homini Christiano. Respond,
vero cum nobis profusa liberalitate sua dona
largitus sit Dominus, nec vnius tantum generis
cibos in vsum nostrum creauerit, posse nos cum
gratiarum actione, etiam cibis lautioribus vti.
neque tantum vulgaribus, modo omnis luxus,
ingluuies, intemperantia, et crapula absit.
6 Haec si subieceris fratribus bonus eris
minister Iesu Christi, innutritus in sermoni-

bus fidei, bonaeque doctrinae, quam assectatus
es.
Παράκλησις et exhortatio, per quam quae de
pastoris officio et vera doctrina contra haereses
tuenda in vniuersum dixit, applicat ad Timoth.
Sic enim nobis agendum est, vt quae funt nostri
muneris diligenter perpendamus, et ex iis intelli-
gamus, vtrum fungamur officio. Duo vero prae-
cipit Paulus I.vt superiorem doctrinam Timot.
suggerat, 2 vt fratribus ipsis. Suggerere (inquit
Chrysostomus) est frequenter proponere. Vti
enim cibis quotidie ad pastum corporis egemus:
sic Dei verbo et sana doctrina ad pabulum ani-
mi, vt semel sanam doctrinam proposuisse non
sit satis:neque odiosa censeri debeat huius doctri-
nae tam necessariae et salutaris repetitio, vt est 2.Pet.
I.vers.12. et 3.vers.1. cum Sathanae impetus in op-
pugnanda Dei doctrina nunquam fatiscat et con-
quiescat.
Dixit autem Paulus ὐποτιθέμενος i.subiiciens,
vel suggerens non autem imperans, vt obseruat hoc
loco Chrys. quod distincta sit muneris et mini-
sterii Ecclesiastici ratio a ciuili imperio. Magi-
stratus imperat: denuntiat autem tantum. Minister
verbi Dei. Quae tamen denuntiatio habet con-
iuncta Dei iudicia et minas, si non illi pareatur,
longe omni poena corporali formidabiliores et
tetriores. Paulus tamen 2. Thess.3. vers.12. vtrunque
coniunxit et imperium et obsecrationem, quia
Domini ipsius nomine agunt Ministri Euangeli-
ci:non autem suo et priuato.
Ronus erus minister) Duplex exhortationis locus

nimirum tum ab officii ratione, tum a prima Ti-
mothei vitae institutione. Ergo vtrunque nobis
sedulo cogitandum est, et quid munus, in quo
versemur, requirat: et quid susceptae vitae ratio et
institutio. Vtrunque enim est nostrae vocationis
a Deo factae certissimum testimonium,
Quatenus igitur Minister munus suum consi-
derat tria haec spectare debet, vt sit Minister vt
Iesu Christi, vt Bonus siue fidelis. Quae his tri-
bus opponuntur, nempe Ministris Otiosis, Hu-
manae doctrinae, et Infidelibus. Hi vero sunt, qui
vel Seipsos, id est, suam gloriam, vel quaestum
suum quaerunt. Ergo sana doctrina a fidis Mini-
stris verbi Dei proponenda est: non autem inanes,
non futiles, et subtiles quidem, sed futiles quae-
dam quaestiones, quae neque nostras conscientias
aedificant:neque Dei gloriam, salutisque doctri-
nam vllo modo explicant vel illustrant.
Quod autem addit, Jnnutritus sermonibus fidei.
etc, magnam vim et pondus exhortationi addit.
Est enim prima educatio tanquam tacitum futu-
rae vocationis indicium a Deo demonstratum.
Denique turpe est illa talenta, quae Deus in
nos contulit, vel omnino perdere, vel infructuo-
sa habere, vt docet Christus Matth. Vtitur autem
mis verbis Paulus, ex quibus intelligitur, seriam
prius operam Timotheum nauasse in sacris lite-
ris, et doctrina fidei Euangelica. Id quod appa-
ret etiam ex 2.Timoth.1.vers. 5. sup. cap.1.vers.18.
Ex hoc autem loco quaeri duo possunt 1. Vtrum
eos solos in ministerium Euangelicum eligi o-
porteat, qui a primis et teneris annis sacris sçri-
turie sunt innutriti et eas consectati:an etiam alii

possint. Respond. Deum quidem in quem vult do-
na sua conferre. Itaque eum nobis eligendum esse,
cui maiores dotes et χαρίσματα Deꝰ ipse dederit.
Tamen longe tutius esse, vt, nisi magna aliqua
causa subsit, ii potissimum eligantur, qui diutius
in sacrae Scripturae lectione versati sunt, et a tene-
ris annis sanam Domini doctrinam tum didice-
runt, tum etiam professi sunt.
Secundo quaeritur, An a suscepta semel profes-
sione Euangelici ministerii abduci et reuocari
homines pastores possint. Vult enim Paulus Ti-
motheum in ea cognitione et arte perseuerare,
quam semel assectatus est. Deinde damnantur et
Demas et Marcus, qui Paulum deseruerant, et
susceptam semel ministerii vicariam delegationem
reliquerant, mutato vitae genere ac instituto. Res.
Deum nullum huiusmodi tam arctum et strictum
vinculum inter pastorem et gregem instituisse, vt
nunquam solui possit. Saepe enim ex multis, et iis
quidem iustis, causis liberantur pastores, et habent
a suo susceptoque munere legitimam missionem.
Id tamen, nisi ex iusta causa fiat, proculdubio in
temeritatis et eius quidem turpissimae non tan-
tum suspicionem, sed etiam criminationem meri-
to incidit, qui consilium suscepti semel ministerii
mutauit et deserit. Et quod Demas, et Marcus
damnantur, ex eo est, quod seculum Deo praetu-
lerant: non tamen propterea excommunicantur,
aut eiiciuntur ex Ecclesia a Paulo, etsi nulla fuit
deserendi ministerii iusta, quae ab iis praetenderetur
causa. Et quod ait Bernard.epistola 87.Aut ergo
oportuit te gregem dominicum minime seruan-
dum suscipereraut susceptum nequaquam relin-

quere iuxta illud Alligatus es vxori, noli quaere-
re solutionem. Primum falsa similitudine nititur
coniugii, et vinculi pastoralis: deinde nec eum i-
psum Ogerium, qui gregem suum deseruerat, dan-
nat, tanquam qui sit ab Ecclesia expellendus, sed
qui sui facti et temeritatis poenitere debeat, non
de eo gloriari. Et sane in eo falluntur homines,
qui non putant magis licere pastori Ecclesiastico
ministerii professionem semel susceptam mutare,
quam maritato coniugem non adulteram dimit-
tere. Etsi sine ratione ista vitae mutatio fieri non
debet.

7 Caeterum profanas et aniles fabulas
reiice: sed exerce teipsum ad pietatem.
Αʹντίθεσις. Sanae enim et superiori doctrinae
opponit Paulus fabulas, quas Prophanas, et Ani-
les vocat. Fabularum nomine intelligit tum supe-
rius damnatam de prohibitione ciborum doctri-
nam: tum etiam reliquas, quae in rebus externis
cultum Dei constituunt Prophanas voca, quod
sint blasphemae. Aniles autem, quod sint nihili.
Est autem hoc postremum dictum ex forma qua-
dam vulgaris prouerbii sumptum, quia solent a-
nus mulieres fabulas et fictitia quaedam comme-
morare lubentius, quod propter aetatem multa
sibi tribuunt: atque sunt natura verbosae. Has ta-
men fabulas Chrysost. refert non ad superiorem
doctrinam, sed ad Iudaicas traditiones, et caeremo-
nias: sed perperam, vt quilibet facile animaduerte-
re potest.
Sed exerce teipsum) Transitio est, per quam ad
alteram ministerii et muneris Euangelici parte acce

dit Paul. Est autem haec altera pars Pia, et religio-
sa vita. Neque enim pastores tantum sanam do-
ctrinam tradere debent, sed etiam vitae suae ho-
nesto exemplo eam confirmare, et caeteris praelu-
cere. Quemadmodum et Christus ipse Matt.5.v.13.
et Petrus 1.Pet. 3.V.2.3. docent. Ratio igitur huius
additionis duplex est. Prima, quod Ministri verbi
Dei caeterorum comparatione esse debent lux mun-
di, et lucidum exemplar sanctae vitae non tantum
fidelibus, sed etiam ipsis infidelibus, vt docet inf.v.
Paul.12. et Tit.2.v.7. Secunda vero, quod doctri-
nae suae fidem illi derogant, qui sunt turpis, et inhone-
stae vitae pastores. Si quis enim docet non esse fu-
randum et ipse furetur, eleuat suae praeceptioni vim
et authoritatem, que madmodum ait Paul. Rom.
2. Contra vero ipsa suae doctrinae praxi et prae-
statione constanti caeteros in ea doctrina confir-
mat. Cauendum igitur nobis est, ne praedican-
tes aliis ipsi reprobemur, nobisque vere obiicia-
tur illud, quod Christus Pharisaeis, Dicunt, sed non
faciunt 1.Corinth.9.V.27. Matt.23.vers.3. Pulchra
igitur est harmonia recte docentis et sancte vi-
uentis Ministri verbi Dei.
Similis huic loeus est 2. Timoth. 2.vers.15.Tit.
2.vers.7.
Dissimiles vero loci afferri videntur posse. Pri-
mum dictum Christi Math. 23. vers.1. Etsi enim
erant Pharisaei moribus impuris, eorum tamen
sanam doctrinam sequendam et retinendam esse
docet Christus. Respond. Gregis quidem ratio-
ne illa Christi sententia vera est, eorum nempe
pastorum doctrinam esse amplectendam: qui a
veritate non discedunt. Sed tamen illi ipsi si male

vixerint, eo grauius sunt damnandi, quod eos, quos
verbis aedificare student, vitae turpissimae exen-
plo perdunt. Postea vero aduersus hunc locum
obiicitur illa Christi sententia, Martha sollicita
est circa plurima Luc. 1o. vers. 41. Ex qua vitam
contemplatiuam Actiuae, quam vocant, et quam
hac voce, γέμναZε, significasse videtur Paulus, prae-
ferri colligunt. Respond. Nihil illum locum cum
hoc Pauli habere commune. Alia enim plane
Christi mens est illic, quam vt piae et actiuae, quam
vocant, vitae studium restinguere in nobis cone-
tur Christus: quod actiuae vitae genus hic procul
dubio etiam Paulus commendat: at que vanae et Mo-
nachicae hominum speculationi. i. vitae conten-
platiuae postponit, quicquid de loco illo Lucae
Monachi imperiti sentiant.
Ait γύμναζε Exerce) Qua voce duo demonstrat
Paulus, 1 Continuum vitae nostrae studium
et exercitium in eo esse debere, vt sancte, et pie,
et religiose viuamus. Is enim est finis, propter
quem salutaris illa Dei gratia per Christum ap-
paruit. 2 Vt intelligamus quam natura inepti
et indociles ad huiusmodi opus simus, ad quod
nos ideirco formari longa et perpetua exercita-
tione, cura, meditatione, et vigilantia necesse est,
Ataque ad ilau non nascimur apti. Nam ad male
agendum non est nobis vlla exercitatione opus,
cum sponte in illam partem propendeamus et
procliues simus. Denique ex hoc loco verum esse
intelligitur, quod ait Bernardus epist. 201. Pasto-
ris officium esse, vt pascat gregem suum verbo:
pascat exemplo, pascat et sanctarum fructu ora-
tionum. Nam vocis virtus est opus, et operi et

voei gratiam efficaciamque promeretur oratio.
Pietatem) Non tantum doctrinam ipsam de
side complectitur hoc loco vox ἀσεβάας: sed i-
psius doctrinae praestationem et praxin, quae in
vita, conuersatione, charitate, cultu Dei, caete-
risque similibus aliis rebus posita est, vt Paulus
ipse inf.vers.12. interpretatur. Id quod ex sequen-
tis versiculi ἀντεθέσαι manifestissime apparet.
Ex hoc loco facile colligi potest, Christianae
Theologiae cognitionisque veri Dei verum finem
non in mera contemplatione et θανρεία constitui
a Paulo: sed in vita et actione ipsa, per quam ta-
les efficimur, quales nos esse oportere doctrina
ipsa iubet, atque ipso Christianorum nomine pro-
fitemur. Vnde fit, vt omnino Monachismus ille
Papisticus subruatur, qui Christianae religionis
professionem in nuda rerum contemplatione, et
doctrinae meditatione collocat et deffinit, si mo-
do veram Christi doctrinam haberent tamen.
8 Nam corporalis exercitatio paululum
habet vtilitatis: at pietas ad omnia vtilis est,
vt quae promissionem habeat vitae praesentis
ac futurae.
Τeποφορὰ est. Occurrit enim tueltae obiectioni.
quae ex corrupto iam hominum iudicio fieri po-
tuit: vel quam in posterum fieri debere sanctus
Apostolus et spiritu prophetico plenus iam tum
praeuidit. Cum ergo mirum in modum semper
homines ad externas illas actiones quae speciem
pietatis prae se ferre videntur, stupeant, mirum e-
tat Paulum vnius tantum pietatis meminisse, in

qua nos exerceri, et operam ponere vellet: non
etiam externarum vllarum caeremoniarum, quas
tantopere homines tamen laudant et admiran-
tur. Respond. Paulus, illam vnam pietatem vtilem
esse tum in sese, tum aliarum exercitationum et
operum, quae homines consectantur, ratione et
comparatione.
Apparet vero tum ex hoc loco, tum etiam ex
epistola ad Coloss.2.iam aetate Pauli plus satis ex-
ternae illi vitae rationi et austeritati homines etiam,
qui Christum profitebantur, tribuisse, illique ad-
dictos fuisse. Quod ex eo profectum videri po-
test, primum quod fermentum illud Pharisaeo-
rum, quod tamen toties Christus reprehenderat,
iam inualuerat apud plerosque, quemadmodum
ex quorundam animis falsa illa de rituum Papi-
sticorum, et habitus monachalis sanctitate per-
suasio euelli hodie non potest Matth.23. Deinde
haec haereseon et superstitionum semina, quae po-
stea creuerunt, et Papismum et Monachismum
penitus, vti foetus infelicissimos, pepererunt, a
Sathana iaciebantur, et serebantur in animis Chri-
stianorum hominum, id est, mysterium iniquita-
tis iam agebatur vt docet Paulus 2. Thess.2. Deni-
que quod humanum ingenium vti suapte natura
vanum est ita vanarum rerum amans est et auidum,
quales sunt omnes illae externae cultus Dei vel vi-
tae sanctitatis species. Itaque mature tantae huic
verae fidei et religionis pesti occurrere voluit
Dei spiritus: sed propterea tamen non est excisa
tanti, tamque noxii mali radix: sed statim in Eccle-
sia pullulauit, primum per Nicolaitas, et Ebio-
naeos: deinde per Gnosticos, denique per Mona-

chos, per quos tandem vis et authoritas huiut tam
sacrosancti Pauli praecepti, non tantum elusa, sed
abrogata et prorsus antiquata est.
Quaesitum autem est, Quid corporalis exerci-
tationis nomine complectatur Paulus. Putat
Chrysostom. corporis agitarionem, quae sanitati
conferat, significari, qualis est venatio, ludus, fos-
sio, aut quae exercitamenta iubentur a Medicis
ad superfluos corporis humores consumendos
fieri. Rationem addit ille, quod corporis exerci-
tationem cum ea, quae animi est, et spiritualis,
confert, vt hanc vtilem: illam nullius momenti
homini Christiano esse doceat. falsa est haec in
terpretatio. Nam non agit medicum Paulus, sed
Theologum: Et vt supra cum de cibis agebat, de
iis eatenus disputauit, quatenus ad conscientiae
tranquillitatem pertinere censebantur, non au-
tem ad corporis valetudinem:sic hoc loco de ex-
ercitatione corporis disserens eam intelligit, in
qua cultus Dei et nostrae sanctitatis pars quaedam
constituitur, quoniam in rebus externis eam
homines collocabant.
Est igitur exercitatio ista, de qua nunc agit
Paulus, alia, quam censet Chrysostomus, et est ea,
per quam carnis mortificatio, vitae sanctitas, et
externa quaedam pietatis cultusque Dei professio
demonstrari videtur inter homines, qualis quae
in ieiuniis et afflictione magna corporis versatur.
Haec tamen dicitur per contemptum σωματικὴ, ne
per eam animus vere reformari censeatur.
aut quisquam reipsa propterea religiosior sapien-
riorque fieri iudicetur: cum tota vis et effectus
istarum rerum circa corporis tantum maceratio-

nem afflictationem et vexationem cernatur.
Sed et σωματικὴ quoque nominatur a subiecto.
Est enim corpus, quod his modis atteritur, affli-
gitur, et has exrernas actiones agit: quanquam
ratione finis, quem spectant qui haec taedia per-
ferunt, dici quoque potest haec exercitatio spiri-
tualis, quod spiritualis vitae gratia fit.
Haec igitur omnia externa sibi imponunt ho-
mines, et quae vocantur nunc regulae ordinis
suscepti et professi, eas appellarunt Patres Α’σκησν.
Vnde veteres Monachi et Μονάζοντες et Α’ταηταὲ
dicti sunt: Paulus autem nominat γνιναςίαν, quod
Α'σκνσις magis quiddam spirituale significare vi-
detur : γυuνοCα vero quandam tantum corpo-
ris vexationem ac agitationem, quae non tam
commendat monasticum statum, quam illi con-
mendatum esse inter homines voluefunt. Sed
praestabat vocem Spiritus sancti retinere.
In his autem externis rebus praescriptis obser-
uandis versatur tota Monachismi essentia, quam
vocant. Nam in tribus hisce potissimum posita
dicitur, in voto Obedientiae, Paupertatis, et Con-
tinentiae, tum matrimonii, tum certorum quo-
rundam ciborum.
Sed et illud quoque notandum est, Paulum
hic non loqui de superstitiosa earum rerum ob-
seruatione, qualis fit in Papatu, et praesertim a
Monachis (eam enim prorsus damnasset Paulus,
est enim superstitiosa, cum pars salutis nostrae
aliqua in iis rebus statuitur vti fit a Monachis) sed
de rerum indifferentium discrimine constituto,
et in iis obseruatione quadam carnis conterendae
gratia, ad tempus indicta, qualis a piis viris pro

varia rerum, temporum, locorum, circunstantia
fieri et suscipi potest.
Hanc tamen totam vitae rationem et ob-
seruationem, etiam ad tempus factam, dicit Pau-
lus esse minimi momenti. At qui Monachi in iis
ipsis rebus vitam Angelicam sitam esse volunt, et
proram et puppim salutis et sanctitatis collocant.
Neque tamen prorsus tales exercitationes
damnat Paulus. Inter eas enim est ieiunium, et
huiusmodi seruitus et maceratio corporis, qua-
lem se etiam obseruasse ad carnem subigendam
scribit ipse 1, Corinth.9. vers.27. et Psal.35.vers.13.
Similis locus est Matth. 9.vers.14, et 15.vers.2.
Romano. 14. vers.17.1. Corinth.7.vers.5. Dissimi-
lis autem, primum, quia ait Paulus Ephes.5v.29.
fouendam esse carnem: at qui istas rigidas exer-
citationes obseruat, vexat sese, suumque corpus.
Ergo videtur inhumanus et saeuus, vt hae non tan-
tum parum vtiles dici debeant, sed sint prorsus
damnandae. Respond. Cum moderatione istas
esse a nobis suscipiendas, et ad tempus tantum:
non autem cum superstitione, vel in perpetuum,
vt docet Paulus 1. Corinth.7.vers.5. Nam omnes
illae austerae, et seuerae Monachorum regulae,
ab iis etiam cum periculo vitae et valetudinis de-
trimento Obseruatae, fuerunt superstitiones merae
et Diaboli praestigiae, qualia quaterduana ieiunia,
perpetuae humi cubationes, stationes continuae,
vt sibi sedere non permitterent: et reliquae huius-
modi saeuae praeceptiones vel potius crudelitates
in ipsam humanam naturam.
Obstat etiam quod ait Paulus Rom.14. vers.17
Regnum Dei non esse in esca et in potu. Ergo fru-

stra suscipiuntur ista vel ad breuissimum tempus.
Respond. Cum ista sine causa et temere fiunt,
frustrâ reuera suscipi a nobis. Cum autem ad car-
nem lasciuientem domandam, vel vt paratiores
promptioresque ad Deum precandum simus, non
frustra: quanquam in iis rebus tamen regnum Dei
non est positum, sed in vera fide, regeneratione,
spe, et obsequio eo, quod mandatis Dei praesta-
tur.
Pietas autem ad omnia) Α'ντίθεCις est, ex qua su-
perior sententia illustratur. Pietatem autem vo-
cat verum Dei cultum, qui ei ex ipsius verbo ex-
hibetur. Primum autem hic fidem continet, dein-
de charitatem: deinde cordis sanctitatem et pu-
ritatem, quae externis actionibus se patefacit. Haec
vna res vtilissima est, et inf. capx̃. vers.6. magnus
quaestus appellatur. Caeterum exemplo Christi,
qui nihil praeter caeterorum hominum morem
habuit: et Ioannis Baptistae, qui istas exercitatio-
nes retinuit, nec propterea tamen Christo me-
lior fuit, aut sanctior:imo vero nec cum eo vlla in
re conferendus, hoc Pauli dictum perspicue con-
firmatur. Fuit enim sanctior illa Christi vita con-
munis, quam austera et rigida vita, quam tenuit
Ioannes.
Huius autem suae definitionis et laudis de pie-
tate argumentum Paulus profert ab effectu, vel
signo, quod pietas vera sine his exercitationibus
habet promiffiones, nimirum vitae, tum Praesentis,
tum futurae. Magna certe laus verae religionis. Sed
cur vitae praesentis promissiones habeat pietas, ra-
tio est, quod Deus est suorum in vniuersum et
per omne tempus Pater et ουτὴς, non tantum

post hanc vitam: sed etiam in hac ipsa vita. Bern
sermo.4. in Psal. Qui habitat. Credo in his scapu-
lis geminam Dei promissionem intelligendam,
vitae scilicet eius, quae nunc est: pariter et futurae.
Si enim solum promitteret regnum, et in itine-
re deesset viaticum, omnino conquererentur ho-
mines et responderent: Magnum quidem est, quod
promittitur, sed illuc perueniendi facultas nulla
datur. Vnde omnem excusationem Deus ade-
mit. Deus igitur iam se eorum Deum ex hac vi-
ta esse ostendit, et iis benefacit Psal.36. Incipit e-
nim Dei promissio impleri in iis, etiam in hac vita.
Obstat quod fides res spirituales, et eas etiam
absentes spectat, non autem praesentes. Neque
proprie corpus: sed potius beat et spectat animum.
Bona enim spiritualia pollicetur Deus potius,
quam temporalia Hebr.II. vers.1. Respond. Bo-
norum quidem spiritualium promissionem po-
tissimum et praecipue habent et spectant fides et
pietas: sed tamen eriam de suis curam habet in
hoc mundo Deus, et illis bona terfena, quantum
satis esse perspicit, largitur. Nan ea a se peti et
vult et praecipit in oratione Domimca.
Sunt autem quaecunque a Deo pii obtinemus
ex mera ipsius bonitate, et ea gratuita, non ex me-
Fito. Ilue bona terrena, siue coelestia spectentur,
vt docet perspicue hic locus, qui ea omnia Dei
promissiones appellat.
Admonet hic locus, vt de Monachis aliquid di-
camus, quia hi Α'σκηταὶ primum sunt appellati: ve-
luti a Philone Iudaeo, si modo de Monachis Chri-
stianis potius, quam de Essaenis et Iudaeorum Mo-
nachis agit Philo:deinde a Basilio, et aliis, qui e-

tiam Monasticas regulas A'Cηητηρίων nomine in-
scripserunt.
Μονάζον τες et Μοναχοι appellati sunt, quod vitae
solitariae genus elegissent, qui hoc modo viuere
instituissent. Μοναχὸν autem putant Canonistae ex
can. Placuit S Agnoscat 16. quaest.1. dictum com-
posita voce, ἀπὸ το͂ μόνον et ἄχος. Quae sane vera est
hoc tempore Monachorum etymologia. Sunt e-
nim illi re vera vnica pestis mundi, vt et ex veteri
quoque Epigrammate iampridem intelligeba-
mus. Sed falluntur et Papae et Papistae et Mona-
chi in nominis sui etymo. Est enim syllaba xos
ἐπενθέ βς tantum, ad vocem μόνος, a qua fit deriua-
tio vocis huius, Μοναχὸς. Vnde et Moναχᾶ et Moναχο
et Μοναχῶς vocabula Graecis scriptoribus etiam
ante monachorum exortum defunctis vsitatissima.
Basil de Trinitate agens quanque personam Μοναχῶς
ἐκφωνεῖθς, id est se orsim pronuntiari dixit. Latine
ipsi se Religiosos vocarunt, quasi reliquus popu-
lus Christianus sit irreligiosus. Item et Canoni-
cos quoque et Regulares, et aliis nominibus ad
sui commendationem. Sed et Mandritae etiam
sunt appellati a cauernis, quas isti Troglodytae
subibant, et vbi latebant.
Monachus quid sit nondum perspicuede fini-
ri potuit, etsi variae a variis descriptiones tentatae
sunt. Neque enim ex vestitu et professionis ve-
stimento definiri potest, quia, vt vulgo dicitur, ve-
stitus non facit Monachum: et tale est monstrum
Monachus, vt vna forma non constet. Tandem
definitum est, esse eum Monachum, qui haec tria
vota solenniter suscepisset seruanda, Paupertatem
Continentiam coniugii, et Obedientiam vni cui

dam certo praeposito, et in eadem vitae regula
degenti.
Viuendi quidem instituta et regulas posse esse
in quoque ordine Monachorum diuersas, haec ta-
men tria vota esse ipsius vitae Monasticae essen-
tialia, et ab ea semper indiuulsa. Quod Thomas
Aquinas in 2 2ae et in opere Contra impugnant.
Religion. prolixe docet. Nam qui definiunt Mo-
nachum esse militem Christi: vel agricolam ter-
rae: vel Angelicum hominem, non modo rem non ex-
plicant: sed quod experientia huius aetatis demon-
strat, mentiuntur, cum nullus hodie Monachus sit
huiusmodi. Vtcunque maxime superstitiosum
vitae genus est, et a Turcis etiam hodie in blas-
phema ipsorum doctrina semper retentum, quia
fuco faciendo hoc genus hominum est aptissimum.
A Iudaeorum Essonis, vt multi existimant, primum
introductum fuit, et institutum: et inde postea
ad Christianos translatum a superstitiosis homi-
nibus primum Ægyptiis, deinde Syriis: postea
Asiaticis, demum Graecis et Europaeis, ne vlla
pars orbis tanti mali expers esset, et immunis.
Certe post Christum natum Anno 300. maxi-
me in Ægypto commendari coepit. Fuit enim ea
regio, vti Arrianismi, et Meletiasmi, maximarum
narcicomita etia Monachismi satrix et ferax aut
siue propter solitudines, quas hoc hominum genus
ferum prorsus et agreste captat: siue propter inna-
tam illi genti superstitionem praeter caeteras mum-
di nationes. In occidente hoc hominum genus fuit
posterius et notum et receptum, et demum sub
Vitaliano Pontifice Roman. coeperunt Mona-
chorum coenobia erigi. Sed tamen, vt externis

rebus homines fere faciliusque capiuntur, quam
vera sanctitate: sic hoc nouo hominum genere
exorto et terris monstrato, omnes miro stupore
affici, nouum hoc vitae genus in coelum tollere,
et cum ad scripturae regulam non examinarent,
(quod tamen Basil. Magnus vitae Monasticae prae-
co fieri vult) solum beatum praedicare coeperunt.
Hinc laudes horum hominum immensae extiterunt,
et hyperbolice decantatae, etiam a priscis scri-
ptoribus quibusdam, qui Basilium sunt sequuti-
Nam Iustini Martyris, Tertulliani, Cypriani, Ire-
naei, Ignatii seculo hoc monstrum hominum non-
dum natum in orbe Christiano fuerat, quicquid
Eusebius ex Philone narret: cum Philo non de
Christianis, sed de Essaenis Iudaeis loquatur, quae
res non fuit, vt aliae multae, ab Eusebio obseruata,
quemadmodum praeclare Chemnitius in Exami-
ne Tridentini concilii probat, quicquid Diony-
sius ille consecrationis Monachorum in Hierar-
chia meminerit.
Quidam hoc hominum genus ex persequutio-
nibus, iis praesertim, quae saeuissimae contigerunt
sub Maximino, et postea Diocletiano, exortum
censent, quod cogerentur pii homines in vastas
solitudines confugere, vt persequutorum imma-
nitatem euitarent. Et certe haec causa erat probabilis
nisi ἔξ ἀιρέβως potius animi, quam ex vlla neces-
sitate appareret homines hoc sibi iugum impo-
suisse, et eo tempore, quo nullae erant persequu-
tiones: sed summa pace fruebatur Ecclesia Dein-
de nisi ipsa historia Ecclesiastica eo tempore,
quo Monachismus adhuc pene recens erat, scri-
p ta, aliud diceret, quae refert hoc institutum vitae

ad quendam Ammonium virum Ægyptium et con-
iugem. Eremitarum enim author fuit Salas, vt ait
Nicephorus, quanquam Isidorus in lib. de Offi-
ciis non tantum a Ioanne Baptista: sed etiam ab
vsque Elia Propheta huius vitae primordia repe-
tit, tam est bonus Monachorum patronus. Cer-
tatim igitur omnes ingenii sui aciem in hoc vitae
genus extollendum contulerunt. Alii enim, vt
Ambrosius epist.82. Monasteria scholas et offici-
nas virtutum appellarunt, Chrysostom.dixit, Vt
in coelo sunt astra:sic in terra esse ordines diuer-
sos Monachorum. Alius dixit, vt e paradiso terre-
stri quatuor flumina fluebant, sic ex Ecclesia
quatuor Monachorum ordines extitisse. Alius, ve-
lut Hieronym. et Bernard. susceptionem Mona-
chismi vocat seçundum Baptismum, per quem
remissio omnium peccatorum obtineatur. Alius
Monachismum esse dixit Angelicam vitam, vt
Thomistae omnes, quo sibi maiores in vitae suae
errore delicias faciant. Nos et ex superstitione
primum inuentum esse hoc vitae institutum de-
fendimus: et mere esse Diabolicum, cum pars
quaedam cultus Dei, et vitae sanctitatis in hoc ex-
terno rerumgenere posita sit, et praeter Dei verbum
salutaris, et beata vita definita.
Etsi enim admittimus minus fuisse olim cor-
ruptos Monachorum mores, quam nunc sunt,
tamen haec ipsa vitae institutio fuit a Christi vita
prorsus aliena, et superstitionis plena, et nulla a-
lia de causa, nisi ex ἐθελοθρηβεεία et idololatrica
rerum externarum admiratione inuenta, et fu-
scepta. Admitto igitur quod de Monachis suae ae-
tatis scribit Chrysost. Homill. 14. in Timoth.5.

his verbis, quae recito vt appareat, quantum no-
stri Monachi ab illis veteribus differant. Verae,
ait ille, domus luctus sunt Monasteria, vbi cinis
atque cilicium: vbi solitudo, vbi risus nullus, nul-
lus negotiorum secularium strepitus, vbi ieiunia,
vbi terrenorum duritia lectulorum, vbi munda
sunt omnia. Nullus ibi nidoribus locus, nulli san-
guinis riui, etc. quae quantum ab Monastica vita
nostri seculi differunt vident omnes. Et Bernar-
dus in Apolo. ad Guill. Abbatem verissime mul-
ta de luxu Monachorum et ἀσωτία dixit, quae ho-
die, vti alia vitia omnia, in iis maior est et intole-
rabilior, quam vnquam: imo vero prorsus insa-
nabilis et inueterata. Sed et hoc vitae genus viris
quibusdam bonis statim displicuit, et postea Sy-
nodis vti Gangrens. et Matisconensi, improbatum
est et velut superstitiosum damnatum. Modum vero
non habuit, cum quotidie noui ritus, inauditaeque
superstitiones inducantur, vt nouus Monachorum
ordo excudatur, veluti Stilidae olim: nunc Iesuite,
adeo vt non si mihi centum sint linguae, sint ora
que centum, ferrea vox, possim eorum varias com-
prehendere formas. Sed et illud immane, quod
inter eos ipsos huiusmodi genera reperiuntur,
quae humanam exuant naturam prorsus et in bel-
luinam mutent qualia sunt haec Armenta Bασκοὶ et
ἀπαθεῖς vt est apud Nicephorum lib. 14. cap.50.
Tamen nunquam istae laudes tantum obtinue-
runt, vt propterea reliqua Christianorum gene-
ra, quae nihil cum ista ἀυθαδεία et vitae genere con-
mune habent, minus ad Christum pertinere cen-
serentur. Dixit Paphnutius Episcopus in Ni-
caena Synodo, in omni ordine, et non in solo Mo-

nachatu, posse homines placere Deo. Bernard.in
in sermo. in Psal. Audiam:tam coniugatos, quam
Monachos esse saluandos affirmat, et idem in ser-
mone 66.in Canticum cantic.
Eorum genera fuerunt primum duo tantum,
Eremitarum, et Coenobitarum, vt ait Sozomen.
libus 3.cap.16. Quae multiplicata postea, vt docet
Euagrius lib. 1 cap.21. in quatuor excreuerunt, vti
etiam ex Cassiano apparet Collat. 18.cap.4. Alii
enim fuerunt Coenobitae, alii Anachoretae, alii
Sarabaitae, alii Rhomoboitae, vt etiam docet Hie-
rony. Coenobitae qui sub vno capite in coetu vi-
uunt: Anachoretae qui in coenobiis primum insti-
tuti, seorsim postea vel singuli, vel bini in solitu-
dines secedunt, ibique habitant, non in coetu. Ho-
rum author fuisse dicitur ab aliis Paulus quidam,
ab aliis Antonius. Quod vitae genus plane ferum
est et agreste et ab ipsa hominis natura et defini-
tione dissentaneum, qua dicitur homo esse Cῶον
πολιτκὸν, et praeclare M. Tullius docet ne si qui-
dem alicui omnia virgulta diuina suppeterent, o-
ptaturum tamen eum vt viueret in solitudine et
procul a reliquis mortalibus more ferarum, quod
isti Anachoretae faciunt. Sarabaitae in cellulis ha-
bitant, et Ana choretis sunt peiores. homines vagi
de auari quiin Ægypto praesertim fuerunt. Rho-
moboitae qui terni habitant in cellulis suo arbi-
tratu viuentes, effrencs, et nulli capiti parentes.
Hi pessimi omnium vt in epist. ad Eustoch. testa-
tur Hierony. qui eos vidit. Stilidae siue Columna-
rii a Simeone instituti, vt ait Euagrius, qui in co-
Iumnis habitant, vt nec in terra, nec in coelo vi-
uere videantur. Socrat. lib. 4.cap.23 4.haec gene-