rum pelago est ueritas canonica fides pura et chari-
tas syncera. In his qui perstant et pura simplicitate
ad portum tendunt salutis, salui portum attingunt foe
licitatis aeeternae. Porro qui flatibus arrogantiae et con
tentionis uela dant abreptique malarum cupiditatum
fluctibus a uia recta recedunt, et fidei lucidam cyno-
suram negligunt, impingunt in perfidiae scopulos atque
intereunt. Quid uero sit sathanae tradere expositum
est 1. Cor.5. cap. Finis huius traditionis est ut pudore
probroque correcti, discant ab impiis parumque Christi-
anis dogmatis temperare. Hactenus tractalauimus nego
tium de sana doctrina tradenda et uitandis fabulis, di
uersis impiisque dogmatis atque opinionibus.

Proximum sanae doctrinae quod ecclesia Christi ha
bet preces sunt sacrae, sub quas refero Coenam gratu-
latoriam sacrificium scilicet laudis et gratiarum acti
onis. Et in Actis cap.2.legimus de primitiua ecclesia,
Erant autem perseuerantes in doctrina apostolorum
et communicatione et fractione panis et precatio-
nibus. Baptismi autem paulo ante haec uerba memine-
rat Lucas. Proinde satis fuerit ecclesiae sanctae si habe-
at doctrinam sanam id est euangelicam, praedicantem
in nomine Christi poenitentiam et peccatorum remis
sionem, item prophetiam id est lectionem ac expositi
onem scripturarum piam, preces denique et coenam
mysticam, quibus addimus eleemosynam atque Baptis-
mum. De quibus diximus et in 2. et 20.cap. Act. a-
posto. et in 1. ad Corin.11.cap. Certe apud uetustissi-
mas ecclesias in coetibus sacris plura istis non habuere
Christiani ad iustam institutionem ordinationemque ec-
clesiasticam necessaria. Temporum successione et pa-
storum negligentia factum est ut istorum uestigia uix
appareant, de doctrina prophetia precibus sacris et
coena mystica loquor. Nam haec corrupit auaritia su-
perstitio et innouandi studium. Inde enim irrepsere ab
usus missarum, sacrificia pro mortuis, murmur et
cantus templorum. Olim in coetibus sacris paucissimae
conspiciebantur Ceremontae, et quae erant uel ad do-
ctrinam uel ad preces pertinebant. Omnia uero uul-

gari lingua fiebant et recitabantur ad utilitatem om
nium. Nihil hic erat uenale. Nullus uel emptor uel
uenditor negotiabatur in aede sacra. Nullum erat di-
scrimen inter plebem et sacerdotem, nisi quod hic pro
ministerio suo et inflitutione sacris praeerat. Et ne quid
hac in re dissimulem coetus ecclesiaflici ante annos mil-
le fuerunt huiusmodi. Confluebat in aedem sacram cul-
tus diuini gratia populus. Dum autem ingrederetur
aedem, ab iis qui iam conuenerant Psalmi aliquot in a-
liis quidem ecclesiis canebantur in aliis recitabantur
tantum, donec uniuersus coetus plene coisset. Hoc ue-
ro sacrorum initium ab introeundo appellarunt in-
troitum. Iam ubi conuenisset ecclesia acclamabatur ab
omnibus unanimi concentu κύριε ἐλέησον kyrie elei-
son, Domine miserere. Addebatur a quibusdam Hym-
nus qui dicitur angelicus, cuius initium est Gloria in
excelsis Deo. Hic est gratulatorius et deprecatorius.
Hoc finito collectam recitabat minister aliꝗs ecclesiae.
Ea erat orationis species qua totius ecclesiae uota et
necessitates collectae Deo recitabantur. Deinde prae-
legebatur a Diaconis eruditioribus locus aliquis siue
ex libris propheticis siue literis apostolicis pro tempo
ris loci et populi ratione delectus. His absolutis in ae-
ditiorem locum per gradus ascendebat episcopus euan-
gelium Christi praedicaturus. Plebs interim carmine
concepto sancti spiritus gratiam implorabat, quod a

gradibus Graduale appellari coepit. Hic uero magna
cum authoritate praelegebat euangelium episcopus,
deinde uero interpretabatur. Ad finem contionis sa-
crae recitabat symbolum quod apostolorum uocant
uel Nicenum uel Secundo conditum. Praeterea totam
ecclesiam inuitabat ad misericordiam, ut quilibet pro
suis facultatibus aliquid in aerarium conferret paupe-
rum: eam sacri portionem nuncupabant Offertorium.
Et Pontius Paulinus docet mensam in ecclesia poni
solitam pro pauperibus cibo reficiendis quam et do-
mini mensam uocat, et a domino positam. Hac inquam
ratione hisce ceremoniis et ritibus exercebant pre-
ces et doctrinam sanam ueteres. Attamen hic ritus
non per omnia omnibus erat communis. Quidam e-
nim sacrum coetum non a Psalmis auspicabantur, sed
ab acclamatione κύριε ελέησον. Idem non habebant
inusu uel Hymnum angelicum, uel collectas, uel car-
men graduale. Huic rursus alii succinebant Hebraeo-
rum Alleluiah ut alibi indicat Hieronymus. Apud
quosdam episcopus ipse sine istis omnibus sacra con-
tione et adiectis publicis precibus conuentum et in
cipiebat et dimittebat. Nulla uero ecclesia cogeba-
tur in alterius ritus et inftituta iurare, dummodo pre
ces et sacrae contiones saluae essent, sancteque exerce-
rentur. Et optimae perpetuo quam paucissimis conten
tae potissimas impenderunt doctrinae et precibus. Por

ro in Coena mystica hic ritus apud omnes penee eccle-
sias seruabatur. Prodibat in coetum sacerdos. Instru-
cta pane et uino stabat in prospectu populi mensa my-
stica, huic iste assistens populo benedicebat dicens, Do-
minus uobiscum. Is uero respondebat, Et cum spiritu
tuo. Deinde hunc ad res maximas excitans mentesqué
singulorum praeparans clamabat, Sursum corda. Re-
spondebat plebs, Habemus ad dominum. Cyprianus e-
nim in sermone de oratione Dominica, Ideo et sacer-
dos inquit ante Orationem praefatione praemissa pa-
rat fratrum mentes dicendo, Sursum corda, dum respon
det plebs, Habemus ad dominum, admoneatur nihil a-
liud se quam dominum cogitare debere. Haec Cypria-
nus. Hinc uero ad gratiarum actionem inuitans sacer-
dos ait, Gratias agamus domino deo nostro. Responde
bat plebs, Dignum et iustum est. Hic subiiciebat sacer-
dos, Vere dignum et iustum est aequum et salutare,
nos tibi semper et ubique gratias agere domine sancte
pater omnipotens aeterne Deus per Christum domi-
num nostrum. Horum enim pene omnium meminit et
Augustinus liber de Bono perseuerantiae cap.13, dicens,
Quod ergo in sacramentis fidelium dicitur, ut sursum
corda habeamus ad dominum, munus est domini, de
quo munere ipsi domino deo nostro gratias agere a
sacerdote post hanc uocem quibus hoc dicitur, admo-
nentur, et dignum et iustum esse respondent etc

Post ista autem uerba subiiciebat sacerdos, Qui pridie
quam pateretur accepit panem, gratias egit, fregit, de
ditque discipulis suis, dicens, Accipite edite, Hoc est cor-
pus meum quod pro uobis datur. Et reliqua quae legun-
tur in euangelio. His magna cum religione peractis,
dicebatur oratio Dominica. Id quod Hieronymus quo
que testatur liber aduersus Pelagianos3. Sed et uulgo
receptum est Apostolos tantum ad orationis domini-
cae preces consecrasse, hoc est celebrasse coenam my-
sticam. Post orationem dominicam sacra mysteria per
cipiebat populus, communioneque sacramentorum cor
poris et sanguinis dominici in unum corpus coalesce-
bat ecclesiasticum cuius caput Christus est. Caeterum
rite ad hunc modum peractis omnibus dimittebatur
coetus. Ex his autem omnibus facile colligit Lector non
omnino stupidus unde abusus Missae papisticae fluxe-
rit, et quam nihil hodie antiquae pietatis in hac nisi
profunda obsoletaque prope nominum uestigia cernere
liceat. Canonis cuius initium est, Te igitur clementissi
me pater, hactenus nullam feci mentionem eo quod cer-
tum sit hunc sero tandem receptum esse a quibusdam
ecclesiis. Et proculdubio melius hodie haberet coetus
ecclesiasticus si nunquam fuisset receptus. Verum non
est institutum nostrum de his in praesentiarum agere
prolixius, cum quaedam et in episto. ad Hebr. annota-
rim. Haec in hunc finem hunc in locum annotare libuit

ut intelligeret Lector quales fuerint olim coetus eccle-
siastici, quodque piae antiquitatis pro se nihil habeant,
qui hodie abusum Missarum omnibus ecclesiis ut ritum
apostolicum obtrudere uolunt, adeoque et contendunt
haereticos esse quotquot Missas suas uulgo receptas
non adorant. Imo adiicio his quod illis nouum fore nil
ambigo, Gregorium uidelicet eius nominis primum
antistitem Romanum annis ab hinc ni fallor noningen-
tis, cui et Missas maxime debemus, nullam tamen ec-
clesiam ad ritum coëgisse uel suum uel praescriptum
alias. Id quod inde liquet quod Augustino episcopo
Cantuariensi scribenti percontantiqué, Cum una sit si
des cur sunt ecclesiarum diuersae consuetudines et
aliter consuetudo Missarum in sancta Romana eccle-
sia atque aliter in Galliarum ecclesiis tenetur? Gre-
gorius in haec uerba respondet, Nouit fraternitas tua
Romanae ecclesiae consuetudinem in qua se meminit
nutritum quam ualde amabilem te habeat. Sed mihi
placet ut siue in Romana, siue in Galliarum, siue in
qualibet ecclesia aliquid inuenisti quod plus omnipo-
tenti Deo possit placere sollicite eligas in Anglorum
ecclesia quae adhuc ad fidem noua est institutione prae
cipua quae de multis ecclesiis colligere potuisti infun-
das. Non enim pro locis res sed pro bonis rebus loca
amanda sunt. Ex singulis ergo quibusque ecclesiis quae
pia quae religiosa quae recta sunt elige et hac qusi

in fasciculo collecta apud Anglorum mentes in con-
suetudinem depone. Haec Gregorius. Ea non profero
quod praecipue iis innitar sed ut collatione istorum et
nostrorum temporum euincam quam iniquis conditio
nibus hodie nobiscum agatur, et quod contra uetus
exemplum ritus nobis obtruditur qui non modo nihil
utilitatis et pietatis habet sed impietatis et supersti-
tionis plurimum. Neglecta igitur improbitate et con
uitiis aduersariorum teneamus obsecro ea in coetu san-
ctorum sine quibus sanctimonia non perficitur, nen-
pe doctrinam sanam, et preces puras assiduasqué, de
doctrina sana disputatum hactenus, de precibus quoq
sacris cum aliâs saepe dictum sit praesentia Pauli uer-
ba perstringemus modo. Primum et ante omnia iubet
fieri preces, hoc ipso ostendens precibus sacris nil per
inde necessarium et utile esse. Praeterea tempus desi-
gnat commodum, ut scilicet ipso statim diluculo con-
ueniant et communes ad Deum profundant preces.
Plinius certe in epistola quadam ad Traianum Impe-
ratorem quae extat liber episto. Plinii 10. meminit moris
fuisse Christianis ut stato die ante lucem conuenirent
carmenque Christo deo dicerent secum inuicem, seque sa-
cramento aliquo non in scelus aliquod obstringerent
sed ne furta latrocinia et adulteria committerent. Et
Tertullianus conuentus Christianorum non semel ante
lucanos coetus appellat. Quanquam hic nullam statua-

mus necessitatem neque preces certo tempori affigamus.
Liberum enim est Christianis et locum et tempus de-
signare precibus maxime idoneum. Certe matutinum
tempus nemo improbare potest, ut scilicet ieiuni ac so
brii simul cum luce Deo nostras preces offeramus et
uerbo eius eruditi protinus ad operas et negotiatio-
nes nostras digrediamur. Deinde enumerat Paulus cer-
tas orationis species, sub his nimirum omnes intelligens.
Erasmus ex Graecanicis scholiis tria priora sic discri-
minat ut Paulus δέησιν uocarit qua rogamus ut libe-
remur a malis et ideo Ambrosium eleganter uertisse
deprecationem, προσευχήν autem esse qua preca-
mur ut nobis contingant bona, ἔντευξιν uero cum
querimur de his qui nos laedunt. Et multo uenustius
haec omnia Paraphrasi explicans, Primum deprecen-
tur, inquit, Deum ut auertat omnia quae turbant et
inquietant statum religionis ac reip. Deinde postulent
ab eo quae faciunt ad negotium pietatis et tranquilli
tatem reipublicae. Sub haec aduersus eos qui persequun-
tur gregem Christi, nihil aliud quam praesidium eius
implorent. Postremo pro his quae Dei beneficio conti
gerunt agantur gratiae. Habes in his quatuor specie-
bus orationis opinor reliquas omnes. Habes item quid
et pro quibus orandum sit, quanquam ea ipsa consequen-
tibus copiosius exprimantur, nempe pro omnibus ho-
minibus. Nam Christianorum est imitari exemplum

Dei patris et Iesu Christi filii sui. Ille autem sinit so-
lem suum oriri super bonos et malos. Hic uero etiam
pro persequutoribus orauit. Gentiles in sacris suis de
uouent Christo addictos. At Christiani pro uniuersis
hominibus etiam inimicis et peccatoribus orare de-
bent. Variae item sunt necessitates hominum, sunt tem-
tationes multae, infirmitates quoque cum animi tum cor-
poris crebrae quibus affliguntur tum boni cum mali.
Pro his omnibus orandus est dominus. Addit, Pro re-
gibus et omnibus ἐμ ὑπεροχῆ id est in sublimitate et
dignitate constitutis: qui uidelicet in republica pro-
ceres sunt dignitateque et functione aliqua ciuili emi-
nent. Loquitur autem et de regibus ethihcis et de
magistratu a religione Christiana alieno. Ita enim et
Ieremias ad eos qui apud idololatras in Babylone te
nebantur captiui scribens, unde haec Pauli desum-
pta creduntur, praecipit, Et quaerite pacem ciuitatis in
quam migrare feci uos illuc et orate pro ea ad domi-
num quia in pace eius erit pax uestra. Et Tertullianus
ad Scapulam, Sacrificamus inquit pro salute Impera-
toris, sed Deo nostro et ipsius, sed quomodo praecepit
Deus pura prece. Non enim eget Deus conditor uni-
uersitatis odoris aut sanguinis alicuius. Haec enim dae-
moniorum pabula sunt. Et in Apologetico cap.39.
Coimus, inquit, in coetum et aggregationem ut ad De
um quasi manu facta precationibus ambiamus oran-

tes. Haec uis deo grata est. Oramus etiam pro impera-
toribus pro ministris eorum ac potestatibus, pro sta-
tu saeculi, pro rerum quiete, pro mora finis. Item3o.ca
pite eiusdem libri, Oramus semper pro omnibus impe-
ratoribus, uitam illis prolixam, imperium securum, do-
mum tutam, exercitus fortes, senatum fidelem, popu-
lum probum, orbem quietum, et quaecunque hominis
et Caesaris uota sunt. Sed et ipse Paulus quid oremus
significautissime adiiciens ait, Vt placidam siue tran-
quillam ac quietam uitam degamus: non equidem in
uoluptatibus et impuritate sed in omni pietate siue ue-
ro dei cultu genuinaque religione in iustitia καί σεμνό-
τητι et honestate. Nam σεμνότοῦς honestatem signi-
ficat, uerecundiam, sanctimoniam, et grauitatem, item
morum praecipue seueritatem in adolescentia probe
instituta. Opponuntur haec seditionibus turbis atque bel-
lis quibus labefactantur omnia honesta studia, corrum-
puntur mores, perit honestas, soluitur fides et pudi-
citia. Potissimum itaque pro tranquillitate publica ora-
bit ecclesia, aut si omnino bella pro defensione legum
patriae et iustitiae gerenda suscipiuntur a magistrati-
bus oret ecclesia dominum ut uictoria suis concessa iu-
stam pacem oppressa omni iniustitia restituat. Harum
rerum exempla innumera inuenias in Psalmis quibus
omnium orantium uota plenissime comprehendun-
tur. Habes pro quibus et quid omnino orandum sit.

Quia uero preces pro incredulis et ethnicis fusae
uideri poterant inutiles contraque decorum et uolun-
tatem dei fieri, ideo iam superiorum ueluti causam red-
dens addit, Nam hoc est bonum et acceptum coram
seruatore nostro Deo, qui cunctos homines uult sal-
uos fieri et ad agnitionem ueritatis uenire. Hinc enim
sequitur quod nostrum sit pro omnibus orare, nemini
ueritatis doctrinam denegare. Qui enim sumus ut re-
sistamus uoluntati dei? Vult ille omnes homines saluos
fieri, neminem excludit a salute. Vult omnes ad agni-
tionem ueritatis uenire. Inde scriptum est in prophe-
tis, In omnem terram exiuit sonus eorum et in fines or
bis terrae uerba eorum. Cui respondet illud domini
praeceptum, Ite in orbem uniuersum et praedicate e-
uangelium omni creaturae. Diuersa sunt cultoribus
dei designata tempora. Non enim uniuersi prima sta-
tim hora ueniunt, quidam sero tandem uineam domini
ingrediuntur et eundem cum primis denarium reci-
piunt. Ne ergo desperemus aut iudicemus de infideli-
bus temere. Solet hoc loco necti quaestio spinosior

quidem quam utilior, Cum deus uelit omnes homines
saluos fieri, qui fiat ut non omnes saluentur? Nec igno-
ro quid hic a plerisque responsum et quam odiose con-
certatum sit maximo etiam cum dispendio et scanda-
lo piarum mentium. Alii enim gratiam illam dei qua
sola beamur prope ad blasphemiamusque defenderunt,
reiicientes in Deum omnium peccatorum culpam. A-
lii uero istud offendiculum uitare uolentes huc prola-
psi sunt ut et ipsi non citra blasphemiam dei tribue-
rint homini quae dei sunt. Vt enim illi nihil relinquunt
homini ne peccata quidem: ita hi nihil non tribuunt
uiribus hominis. Vtrinque peccatum est et utrisque u-
su uenit quod prouerbio dicitur, Incidit in Scyllam cu
piens uitare Charybdim. Multo prudentius et religi
osius uidentur mihi hanc quaestionem expediisse uete-
res, qui de ipsa aduersum Pelagianos disputarunt co-
piosissime, atque ita ut quaecunque hominis sunt relique
rint homini, quae uero dei sunt Deo. D. Ambrosius si-
ue alius quispiam uir sanctus et doctus de hac re aedi-
dit libros duos inscriptos De uocatione omnium Gen-
tium, in iis tandem negotium totum in hoc contraxit
compendium, remotis abdicatisque omnibus concerta-
tionibus quas intemperantium disputationum gignit
animositas tria esse perspicuum est quibus in hac quae
flione debeat inhaereri. Vnum quod profitendum est,
Deum uelle omnes homines saluos fieri et in agnitio

nem ueritatis uenire. Alterum quod dubitandum non
est ad ipsam cognitionem ueritatis et perceptionem
salutis non suis quenquam meritis sed ope atqueopera
diuinae gratiae peruenire. Tertium quod confitendum
est Altitudinem iudiciorum dei humanae intelligentiae
penetrabilem esse non posse, et cur non omnes saluet
qui omnes uult saluos fieri non oportere disquiri. Quo
niam si quod cognosci non potest non quaeratur inter
primam et secundam definitionem non remanebit cau
sa certaminis, sed secura ac tranquilla fide utrumque prae
dicabitur utrumque credetur. Deus quippe apud quem
non est iniquitas et cuius uniuersae uiae misericordia
et ueritas omnium hominum bonus conditor iustus
est ordinator, neminem indebite damnans neminem in
debite liberans, nostra plectens cum punit noxios, sua
tribuens cum facit iustos ut obstruatur os loquentium
iniqua et iustificetur Deus in sermonibus suis et uin-
cat cum iudicatur. Nec damnati iusta quaere monia nec
iustificati uerax est arrogantia, si uel ille dicat non me-
ruisse se poenam uel iste asserat meruisse se gratiam.
Congruunt his Ambrosianis Augustiniana quae le-
guntur liber de Bono perseuerantiae cap.19. Hic tamen
non negarim rationem commodiorem inueniri posse
qua hic nodus dissoluatur. Neque hoc dissimulat Aurel.
August. cuius uerba quod mire huc faciant ex 53. Tra
cta. in Ioannem nunc ascribo. Si quis istam quaesionem

inquit liquidius et melius nouit se posse et confidit
exponere, absit ut non sim paratior discere quam do-
cere, tantum ne audeat quisquam liberum arbitrium
sic defendere ut nobis orationem qua dicimus, Ne nos
inferas in tentationem, conetur auferre: rursus ne quis
neget uoluntatis arbitrium et audeat excusare pecca-
tum. Sed audiamus dominum et praecipientem et o-
pitulantem et iubentem quid facere debeamus, et
adiuuantem ut implere possimus. Nam et quosdam ni-
mia uoluntatis suae fidutia extulit in superbiam, et quos
dam nimia uoluntatis suae diffidentia deiecit in negli-
gentiam. Illi dicunt, Vt quid rogamus Deum ne uinca
mur tentatione quod in nostra est potestate? isti di-
cunt, Vt quid conamur bene uiuere quod in dei est po
testate? O domine ô pater qui es in coelis ne nos inferas
in quamlibet istarum tentationum, sed libera nos a
malo. Audiamus dominum dicentem, Rogaui prote
Petre ne deficiat fides tua. Nec sic existimemus fidem
nostram esse in libero arbitrio ut diuino non egeat ad
iutorio. Audiamus et euangelistam dicentem, Dedit
eis potestatem filios dei fieri ne omnino existimemus
in nostra potestate non esse quod credimus uerum in
utroque illius beneficia cognoscamus. Nam et agendae
sunt gratiae quia data est potestas et orandum ne suc-
cumbat infirmitas. Ipsa est fides quae per dilectionem
operatur sicut eius mensuram dominus cuique partitus

est, ut qui gloriatur non in seipso sed in domino glorie-
tur. Hactenus Augustini uerba recensui. Ex quibus o-
mnibus liquet quod bonam illam dei uoluntatem atti-
net ipsum quidem uelle cunctos homines saluos fieri
et ad agnitionem ueritatis uenire, et proinde quod
alii ueniunt non esse humani meriti sed diuinae uolun-
tatis et gratiae, quod uero alii non ueniunt humanae
malitie et corruptionis. Salus igitur et iustificatio
non erit neque uolentis neque currentis sed miserentis dei,
credentque quotquot ordinati sunt ad uitam aeternam.
Sunt autem ad aeternamuitam ordinati quicunque in
Christum credunt. Deus enim omnia agit lege certa et
ordine iusto. Elegit nos antequam iacerentur funda-
menta mundi, sed in Christo et ad sanctimoniam. ltaque
qui Christo fidunt et student sanctimoniae electi et
ad uitam ordinati sunt. Electio enim dei a uoluntate
non est separanda neque sola praeter ordinem et con-
tra media est iactanda. Petrus enim electis scribit dei
secundum praefinitionem dei patris per sanctificatio-
nem spiritus in obedientiam et aspersionem sanguinis
Iesu Christi. Et Paulus, Quos inquit praesciuit Deus
eos et praefiniuit ut conformes fiant imagini filii eius,
etc. lam cum constet non omnes conformes fieri ima-
gini filii eius, colligunt alii non omnes ad uitam esse
praescitos, proinde tropo hunc Pauli locum exponunt
Deum uelle omnes credentes saluos facere. Quod et

apud Augustinum contra Pelagianos inuenies, et pla-
ne uerum est. Impii enim non saluantur sed pii tantum.
Caeterum illi non habent quod Deo qui pro bonitate
sua uoluit eos ad agnitionem ueritatis uenire, suae dan-
nationis et impietatis culpam impingant. Non enim
sequitur praescientiam dei nos ad res impias affige-
reut culpam peccati in Deum reiicere possimus. Re-
cte enim D. Augustinus Tracta. in Ioan.53. Non pro-
pterea quenquam deus ad peccandum cogit quia fu-
tura hominum peccata iam nouit. Ipsorum enim prae-
sciuit peceata, non sua non cuiusquam alterius sed ipso-
rum. Fecerunt ergo peccatum Iudaei, quod eos non
compulit facere, cui peccatum non placet, sed facturos
esse praedixit quem nihil latet. Et ludas non ideo pro-
didit dominum quod ita de eo scriptum esset, sed ideo
de eo scriptum erat quod deus praesciret auaritia et
desperatione animum ipsius fore corrumpendum. Ob-
iicis, Atqui ratione pari consequetur ut quia uiderit
deus fidelium bona opera praedestinarit eos ad uitam
aeternam, unde consequatur electionem dei pendere a
nostris meritis. Nequaquam. Nam mala quae ex corru-
ptione et labe primaria uere nostra sunt puniuntur
in nobis iustitia dei: sed gratia dei electi sumus ad uitam
uon propter opera nostra, sed propter sanguinem
Christi. 2. Timoth. 1. Haec in praesenti ex uetustis scri-
ptoribus praecipuisque religionis nostrae antistitibus pro

ferre libuit. Quod si alii melius quiddam reuelatum fu-
erit certe cum Augustino discere quam docere malo,
dummodo Deus non blasphemetur et in illum omnis cul-
pa malitiae et scelerum nostrorum non reiiciatur, aut
nostris uiribus tribuatur quod reuera illius gratiae est.
Dominus enim apud Oseam planis uerbis pronuuti-
at, Perditio tua Israel, sed in me est auxilium tuum. Et
in euangelio dicit Christus, Hierusalem Hierusalem,
quoties uolui te congregare sicut gallina congregat
pullos suos sub alas, et tu noluisti. Item Daniel, Tibi
domine inquit iustitia, nobis autem confusio facierum.
Et Dauid, Ne intres in iudicium cum seruo tuo quia
non iustificabitur in conspectu tuo omnis uiuens. Non
nobis domine non nobis, sed nomini tuo da gloriam. Iu
stus est dominus in omnibus uiis suis, et sanctus in o-
mnibus operibus suis. Et Paulus, Si adhuc uelatum est
euangelium nostrum in his qui pereunt uelatum est
in quibus Deus huius saeculi excaecauit sensus incredu
lorum ne illucesceret illis lumen euangelii. Vt ergo u-
no uerbo dicam omnia, Lux et salus a sola dei gratia
est, Excaecatio et damnatio a corruptione nostra.
Quod uero deus interim excaecare dicitur iustitiae e-
ius est, secundum quam merito punit inobedientiam
et perfidiam nostram induratione desperatione et
caecitate. Ipsi soli gloria in saecula, Amen.

Ad confirmationem superiorum etiam haec perti-
uent. Nam si unus Deus est qui neque Iudaeorum Deus
tantum est, neque huius uel illius gentis peculiaris, sed
omnium ex aequo communis, si unus totius carnis me-
diator est inter Deum et hominem, siis semetipsum
precium redemptionis impendit pro omnibus, profe-
cto orandum nobis erit pro omnibus. Quando quidem
uero insignis inter discipulos contrauersia fuerat de
eo num et gentibus natus esset Christus, et an Deus
Gentium quoque Deus esset, ideo uocationem et mini
sterium suum hic praedicat apostolus, ne quis testimo-
nio eius, quo testabatur Christum omnibus redimen-
dis uenisse et Deum non Iudaeorum tantum sed et
Gentium esse Deum, diffideret. Haec in summa tractat

praesens Pauli locus, iam ut singula repetamus et ex-
plicemus diligentius, Vnus inquit est Deus, quo non
excludit uel spiritum sanctum uel filium qui non sepa-
ratur a substautia patris, substantia autem unus est
deus, persona trinus, unitas ergo illa nontam ad sub-
stantiam dei refertur quam ad homines, qui unum id
est communem habent Deum. Ita etiam unus id est con-
munis omnium mediator est Christus Iesus, ut hunc ne-
mo sibi peculiariter uendicare possit. Non enim pro
una aliqua gente, sed pro omnibus sese impendit. Ve-
rum uidentur haẽc quod ipsauis euangelii in ipsis late-
at altius esse repetenda. Mediator non est inter consen-
tientes sed dissidentes. Qui enim concordant nullo o-
pus habent conciliatore. Et mediator et conciliator
equipollent, ubi itaque mediator est ibi dissidium atque
partes sunt. Et in praesentiarum partes sunt Deus et
Homo. Hae inter se dissident. Causa uero dissidii est pec-
catum. At hoc non expiatur citra mortem et sangui-
nem. Oportet itaque huius dissidii mediatorem cum ho-
minibus participare carne et sanguine adeoque et ue-
rum hominem esse qui mori et sanguinem effundere
possit. Iam si nihil aliud quam homo sit et sanguis e-
ius nihil differat a reliquo corruptorum hominum san-
guine, non expiabit peccatum dissidii causam, imon ni-
si Deus quoque sit hic mediator ad deum nequaquam ac-
cedere poterit. Oportet enim mediatorem utrique par-

ti communem esse. Vere enim Chrysostomus, Homo
inquit purus mediator nunquam penitus fieret. Opor-
tebat enim huiusmodi mediatorem cum Deo colloqui.
Deus item solus mediator esse non posset. Neque enim
suscepissent eum hi quorum mediator accederet. Pro
inde diuino consilio uerbum caro factum est. Et Pau-
lus in praesenti non citra emphasim dixit, Homo Chri-
stus Iesus. Quasi dicat, In hoc hominem induit Chri-
stus Iesus ut mediatorem agere posset. Verus ergo De
us et uerus homo est Christus. Hic dedit semetipsum
praecium redemptionis pro omnibus. Semetipsum in-
quam. Non enim per alium offerri potuit. sed per spi-
ritum aeternum seipsum obtulit immaculatum deo. He-
brae.7.9. Et propheta, Oblatus est inquit quoniam ipse
uoluit. Denique ipse dominus, Panis quem ego dabo ait
caro mea est quam ego impendam pro mundi uita. Et
uerbum quo hic utitur apostolus ἀντίλυτρον id si-
gnificat praecium quo redimuntur captiui ab hostibus,
eamque commutationem qua capite caput uita redimi-
tur uita. Ita ergo impendit se pro nobis dominus ut sua
morte nos uiuificaret, suo sanguine expiaret, et ex
maledictis faceret benedictos dei filios. Neminem ex-
clusit hic nisi qui sese excludit sua ingratitudine et
perfidia. Hinc Paulus Impendit se ait pro omnibus.
Quod autem alii hinc colligunt omnes etiam perfidis-
fimos fore saluandos, petulanter blasphemant. Qui e-

nim eredit habet uitam aeternam, qui non credit dan-
nabitur. Hoc quidem ab aeterno praeuidit Deus, uo-
luit autem praedicari suis temporibus. De quibus et
prophetae, et Petrus 2. Pet. 2.Et Paulum delegit ut omni-
bus praedicaret salutem. Id uero iuramenti quadam spe-
cie confirmans addit, Veritatem dico per Christum,
non mentior quod Deus uidelicet me delegit ut sim Do-
ctor omnium gentium, ut omnibus annuntiem gratiam
euangelicam, idque fideliter et uere. Haec uero eximia
Pauli laus est.

Redit ad preces unde paulo ante fuerat digressus,
tollitque loci superstitionem et ostendit qualis debeat
esse oratio. Quasi dicat, Quod iubeo conuenire in coe-
tum atque in hoc publicas profundere preces non est
quod inde quis colligat preces nullibi quam in conuen-
tu efficaces esse, imo uolo orare uiros in omni loco u-
bicunque res postulat. Omnis enim locus purus est si a-
nimus non sit impurus. Et oratio ex mente non ex loco
estimatur. Legitur Christus saepius in precibus perno-
ctasse sane non in templo, frequentius orauit in mon-
te. Tollitur ergo hisce Pauli uerbis loci superstitio, ut

et apud Matthaeum in 6. et Ioan.in 4. Porro inde
non sequitur, quod tamen uaesani quidam colligunt,
in templo non esse orandum. Non enim temere pro-
nuntiauit dominus, Domus patris mei domus orationis
est. Et Paulus in templo non impie legitur in Actis o-
rasse. Quod si in templo et aede sacra hoc est doctri-
nae precibus et sacramentis dicata orare non licet, cer-
te oratio erit loco affixa. Atqui libera est, licet itaque et
in aede sacra et in quouis loco ubicunque res et deco-
rum ipsaque necessitas postulat orare. Audiamus nunc
qualis esse debeat oratio. Volo inquit uiros orare su-
stollentes puras manus absque ira et disceptatione. Cae-
terum exteriori orantis habitu adumbrat qualis esse
debeat pie precantis animus. Eleuantur manus ad coe-
lum, eleuetur et mens. Obliuiscamur rerum terrena
rum sola coelestia cogitemus. Proferimus et excutimus
manus quoties palam testari uolumus nos a furto et
rapina esse quam alienissimos, orantes igitur excu-
tiamus ex pectore omnem iniustitiam crudelitatem et
impuritatem, oremus autem mente pura et syncera.
Nam apud Isaiam in cap.2.clamat ad Israelem domi-
nus, Cum extenderitis manus uestras abscondam ocu-
los meos a uobis et cum multiplicaueritis orationem
non exaudiam, eo quod manus uestrae plenae sint san-
guinibus. Lauamini igitur et mundi estote et tollite
malitiam conatuum uestrorum e conspectu meo et

cessate malefacere. Apud Ieremiam in cap.n.dicit do-
minus, in singulis ciuitatibus et plateis posuerunt a-
ras ad offerendum Baal. Tu igitur noli orare pro po-
pulo hoc, quoniam ego non exaudiam. Huc pertinet
quod Paulus adiungit χωρις ὀργῆς καί διαλογισ-
μoῦ sine ira et haesitatione siue disceptatione. Postre-
mum illud referunt quidam ad fidutiam inconstantio
rem et uacillantem, ut hic locus congruat cum illo 14
cobi, Postulet cum fidutia nihil haesitans, etc. Alii re-
tulerunt ad animum implicatiorem odio inuidiaque ui-
tiatum. Certe congruunt huc quae dominus apud Mat-
thaeum hisce uerbis docuit. Si obtuleris munus tuum ad
aram, et ibi recordatus fueris quod tibi cum fratre
male conuenit, relinque munus, abi et reconciliare
fratri tuo. Munus nostrum oratio est. Pura enim prece
uult sibi litari dominus. Ara autem nostra cor nostrum
est. Si igitur constituamus apud nos precari, tollamus
prius ex animo quicquid inuidiae et malitiae contra
fratrem concepimus, ut ex pura bonaque; conscientia
dicere queamus, Dimitte nobis peccata uostra sicut et
nos remittimus debitoribus nostris. Tertullianus in 3o.
cap. Apolog. describens exteriori quoque orantium ha-
bitu mentis iustam compositionem. Ad coelum inquit
sufpicientes Christiani manibus expansis, quia inno-
cuis, capite nudo, quia non erubescimus, deniq sine
monitore, quia de pectore oramus precantes sumus

omnes semper pro omnibus. Et paulo post, Offerimus
deo opimam hostiam orationem de carne pudica, de a-
nima innocenti, de spiritu sancto profectam. Haec imi-
temur obsecro qui hodie Christiani uideri uolumus
et inuicem batalogia lacessimus. Non enim in uerbo-
rum copia non in numero, sed in pietate et fide in assi
duitate et charitate consistit efficatia et uirtus o-
rationis.

Nihil in hunc locum adfertur a receptis interpre-
tibus quod non in breuem summam contraxerit Pa-
raphrastes, nec quicquam dici potest necessarium quod
idem non sit hisce uerbis complexus, quae hic malui a-
scribere quam post planam illam expositionem pro-
lixius cornicari. Ad exemplum uirorum inquit pre-
centur et mulieres. Si quid est in animo muliebrium
affectuum id prius eiiciant, pro ludaicis purgationi-
bus morum innocentiam adferentes, ad hanc uicti-

mam animi non corporis cultum adhibeant, non nudi-
tate corporis uirorum oculos ad libidinem sollicitan-
tes, sed amictu tectae et eo amictu qui modestiam qui
pudorem qui pudicitiam prae se ferat. Absit autem ut
Christianae mulieres eo cultu prodeant in coetum sa-
crum quo uulgus prophanarum mulierum solet ad
nuptias aut theatrum exire, quae se multo studio pri-
us ornant ad speculum arte contortis crinibus, aut
auro intertexto, aut pendulis ab auribus collonue mar-
garitis, aut alioqui holoserica purpureaue ueste quo
simul et formam spectatoribus lenocinio commendent
et suas ostentantes opes tenuioribus suam inopiam
exprobrent. Quin is sit potius Christianarum habitus
qui uitae respondeat qui dignus uideri possit iis mulie-
ribus quae ueram pietatem ac dei cultum profiteantur,
non ostentatione diuitiarum sed benefactis quibus opi-
bus unice delectatur Deus, cuius oculis foedum est
quod mundo uidetur splendidum et magnificum. Haec
paraphrastes. Paria propemodum reperies in 2.ad Co-
rinth.12.et 1.Pet.3. cap. Tertullianus scripsit libel-
lum de Cultu foeminarum eruditissimum et utilissi-
mum, quem hisce uerbis mire uidelicet ad praesentia
facientibus concludit, Prodite uos iam medicamentis
et ornamentis extructae apostolorum, sumentes de
simplicitate candorem, de pudicitia ruborem, depictae
oculos uerecundia et spiritus taciturnitate, inseren-

tes in aurem sermonem dei, annectentes ceruicibus iu-
gum Iesu Christi. Caput maritis subiicite et satis orna-
tae eritis. Manus lanis occupate, pedes domi figite et
plus quam in auro placebunt. Vestite uos serico pro-
bitatis, byssino sanctitatis, purpura pudicitiae. Taliter
pigmentatae Deum habebitis amatorem.

Quo facilius a mulierculis quod praescripserat im-
petraret Legem dei profert admonens illas sui officii
et humilitatis. Lege autem dei praecipitur mulieribus
obedientia silentium et humilitas. Est autem hoc ge-

nus hominum natura garrulum fastuosum et recalcitrans.
Hinc Paulus, Mulier inquit in silentio discat cum omni
subiectione. Id est mulieres silere et per omnia subes-
se et a uirorum authoritate pendere debent. Sequi-
tur enim huius legis expositio, Mulieri docere non per
mitto, neque; ἄυθεντεῖν ἀνδρός id est authoritate uti
in uiros et illos ad suum cogere affectum legesue prae-
scribere authenticas, sed omnino esse in silentio. Hanc
legem repetiit et in 1. ad Corinth.14. cap. et trans-
sumpsit ex Gene. 3. cap. ubi in haec uerba pronuntiat
dominus, Multiplicando multiplicabo dolorem tuum
et conceptum tuum. In dolore paries filios, et ad ui-
rum tuum erit desyderium tuum, et ipse dominabi-
tur tibi. Id est nihil constitues priuato affectu sed ad nu-
tum uiri omnia ages. Proinde cum in rebus priuatis re-
uerenter debeant auscultare mulieres, multo minus
publicis functionibus praefici debent. Inuertunt enim
naturae et dei ordinem qui in iudiciis exercendis inqué
dicendis sententiis, in ferendis item legibus, denique
et in ministeriis et functionibus ecclesiasticis ullum
locum permittunt mulieribus. Vnde consequens
est et humanarum et diuinarum rerum ex aequo fu-
isse ignaros qui Abbatissas (sic enim uocarunt princi-
pes inter uirgines Vestales, in quarum numero ta-
men non deerant scorta Corinthiaca) praefecerunt rei
pubus legibus adde et sacris functionibus. Causas di-

uinae legis subiicit apostolus ne quis muliercularum
causam agens quereretur istam ex audacia et libidi-
ne uirorum esse promulgatam. Prior causa est, Adam
prior formatus est deinde Eua, adeoque ex uiro formata
est foemina, adde quod in adiutorium uiri a Deo con-
dita, ut portio uerius uiri sit quam caput:non e capite
sed latere uiri sumpta. Posterior causa est, Adam non
fuit deceptus sed mulier seducta fuit. Vir enim neque
serpentis promissionibus, neque pomi illecebra decipi
potuisset: sola charitas uxoris pertraxit ad pernitio-
sum obsequium. Denique Adam homo a quo nihil hu-
mani alienum non saxum rigidum erat, ut nihil dicant
qui obiiciunt uirum debuisse constantiorem fuisse
quam quem illecebrae fregissent uxoris. Fons ergo
praeuaricationis a foemina existit. Hinc non temere ad
mulierem Tertullianus de habitu muliebri, Tu inquit
es diaboli ianua, tu es arboris illius resignatrix, tu es
diuinae legis prima desertrix, tu es quae eum suasisti
quem diabolus aggredi non ualuit, tu imaginem dei ho-
minem tam facile elisisti, propter tuum meritum id est
mortem etiam filius dei mori habuit etc. Quando er-
go magisterium Euae non uni Adae sed toti mortalium
generi semel cessit pessime, subesse posthac et iure ad
uirum respicere iubetur mulier quaelibet. Agnoscat
imbecillitatem et lapsum ueterem, ac satis habeat
quod quae olim fuit dux ad impietatem et ruinam

nunc erroris memor sequatur uiri pietatem et resur-
gat in pia obedientia. Non enim haec dicuntur in con-
tumeliam omnium mulierum, neque ideo excluduntur
a consortio sanctorum, nec quisquam putet sibi ideo
in istas licere quidlibet. Imo cum muliercularum ge-
nus alias sit timidulum, ne in desperationem prorsus
praeceps rueret, addit nunc consolationem, dicens, Sal-
ua tamen fiet per generationem liberorum etc. Atqui
certum est salutem non deberi ullis meritis nostris,
tantum abest ut debeatur procreationi liberorum. So-
la enim dei gratia per Christum saluamur. Abutitur
ergo saluandi uerbo pro reparandi, quemadmodum et
Germanis mos est usurpare uerbum heylen für wi-
derbzingen vnd ersetzen. Quasi dicat, Audistis
quantam muliebris sexus sibi inusserit maculam, sed
ea eluetur si non desit suo officio. Officium autem mu-
lierum est liberos gignere, labores et dolores quos
secum trahit partus et educatio liberorum pacienter
tolerare, liberis omnem operam et diligentiam im-
pendere, fidem item cum erga deum tum maritum ser-
uare, utrumque diligere ex animo. Sic autem fiet ut excus
sa omni superstitione cui tamen hoc genus maxime ob
noxium est uere et indiuulse uera fide Deo et Christo
adhaereant, fidem quoque coniugalem non uiolent, deum
item ante omnia, mox maritos diligant quemadmo-
dum ecclesia solet diligere Christum sponsum suum. Huc

pertinet sactimonia et castitas siue pudicitia et so-
brietas. Debent enim mulieres animo et corpore inte-
grae et sanctae esse, deinde castae et sobriae in dictis fa-
ctis moribus denique toto corporis gestu et habitu, Ti-
tum 2. Mulier enim impudica monstrum uerius hominis
quam homo est. Hisce aunt caeterisque uirtutibus sarcient
inquit Paulus, quod in primo illo lapsu diminutum est,
quod scilicet hominis partes et officia attinet, alias ne-
mo negare potest omne reparationis precium et meritum
passioni dominicae deberi. Doceant ergo episcopi san-
cti quod non puduit sanctissimum Christi apostolum Pau-
lum docere. Quidam non sustinentes doctrinam sanam ad fa-
bulas conuertuntur et nugantur de uita monastica ac uir-
ginitate quam interim sanctissimam deoque gratissimam
esse credimus, si modo eiusmodi sit qualem describit a-
postolus 1. Cor. 7. Caeterum coactam illam et inuoluntari-
am adeoque et immundam non damnare non possumus,
quod certo sciamus deo probari placereque sanctimoni-
am cum animi tum corporis. Vnde et apostolus praecepit
corpora nostra possideamus in sanctimonia et hono-
re et non in concupiscentia, alibi quoque commendans
connubium sanctum et immunditiam damnans. Honora
bile ait est connubium apud omnes et cubile impollutum,
scortatores autem et adulteros iudicabit deus.

In ecclesia dei hoc est sanctorum coetu ueluti anima
est minister uerbi, utpote quem Paulus alibi appellat co-
oparium dei, et per cuius ministerium deus populum suum gu-
bernat. Est igitur hic a deo constitutus ut ab ore eius cum-
cti expectent et audiant uerbum dei, idem a domino ueluti lu-
cerna quae piam toti domui est expositus ad quem intenden-
tes qui uersantur in domo quid agant norint. Nam in
euangelio dominus ad uerbi ministros, Vos, inquit, e-
stis lux mundi. Sic luceat lux uestra coram hominibus
ut uideant uestra bona opera glorificentque patrem qui
in coelis est. Proinde Paulus uitam et mores Episcopi
informat ne ex his ullae in ecclesiam offundantur tenebrae.

Chrysostomus et huius abbreuiator Theophyla-
ctus hanc particulam πιςτὸς ὁ λόγος retulerunt ad