Sexto, quomodo cum seruis agendum,
contra schismaticos, cum diuitibus, capite
sexto, etc.

Tertia pars Epilogi est capite sexto,
versu vicesimo, repetit autem saepe iam ite-
ratam exhortationem vt seductores diligen-
ter caueat, et sanam doctrinam constanter
tueatur.

COMPLECTITVR salutatio-
nem, et primum locum institutio-
nis de sana doctrina constanter
tuenda contra corruptelas Legis,
itemque de vero vsu Legis.

Titulus honesta et apposita ad rem prae-
sentem constat salutatione: quia enim in-
stituere voluit quomodo vtiliter huic Ec-
clesiae praeesse debeat, operaepretium fuit
initio amica salutatione, qua grata ipsi
Timotheo exprimeret, caueretque contra-
ria. Et ipsa natura in omni sermone pri-
mum locum tribuit salutationibus, post

quas demum solent inferre animi conceptio-
nem.

Tribus partibus constat haec salutatio, vt
etiam in superioribus epistolis. Primum de
se loquitur. Deinde, Timotheum ornat debi
ta sua laude. Tertio, comprecatur eidem Do-
mini dona, sine quibus, munus iniunctum fe-
liciter non poterat exequi. Primum ad per-
sonam scribentis, alterum ad personam cui
seribitur, tertium ad comprecationem per-
tinet.

De se primum loquitur pro more episto-
lari, secundum quem nomen scribentis pri-
mo exprimendum erat, idque adeo constan-
ter seruatum est, vt infimi quoque maximis
Regibus et Imperatoribus scribentes, sua no-
mmna Regum titulis praeponerent: donec
praepostera illa adulatio regnare in Ecclesia
Christi coepit, et hypocrisis sese extulit in lo
cum Dei, hinc quaesita est gloria et splendo-
ris dignitas in nominum praerogatiua, de qua
alibi:nunc ad rem. Apostolus se commendat
titulis muneris sui diuinitus accepti, non quod
de vocatione sua dubitaret Timotheus, sed
vt rebus maior accederet dignitas. Deinde
quod vbique in omnibus suis epistolis hoc

seruet Apostolus: non fuit igitur ratio cur i-
dem hic non praestaret. Itaque in rebus gra-
uibus, loco et tempore pium est titulis sui mu
neris sese commendare et insinuare aliis.

Primum suum nomen exprimit: de nomi
ne Pauli diximus in Prolegomenis in Epi-
stolam ad Rom. Certum autem est Roma-
num esse nomen: quando autem hoc assum-
pserit, qua de causa, vti, certo sciri non potest:
pobabilia tamen sunt quae de his tum affere-
bamus. omittenda igitur harum rerum gra-
uior disputatio, quia ad salutem nihil pro-
dest, et curiosi est hominis anxie de his in-
quirere.

Apostolus sonat legatum, qui superioris
alicuius domini profert, non sua mandata:est-
que in nouo Testamento personacum sum-
mo imperio S. Sancti ad omnia quae pertinent
ad functionem Ecclesiasticam ornata: adeo
vt Prophetarum etiam munere fungeren-
tur, et quidquid Euangelistae, Episcopi, pres-
byteri, aliique gradus praestarent, ipsi ordi-
narent, vbique docebant, nouas Ecclesias in-
stituebant his praeficiebant ministros, ordi-
nabant interdum seniores, praescribebant
formulam doctrinae et morum, et Sacramen-
torum. Itaque nullo certo loco manebant,
sed vbique respiciebant Ecclesias, nouasque
ordinabant. Pastores vero in certis locis

manebant, quos vocat Episcopos Aposto-
lus, et postera aetas. Euangelistae iidem vi-
dentur cum doctoribus qui Euangelium
circunferebant: sed nos eos vocamus ho-
die proprie Euangelistas, qui historiam
Christi viuentis in his terris conscripserunt:
et doctores prius scholarum est vocabulum:
minister hodie solum Ecclesiae relictum est,
de quibus alibi dictum est.

Vocationis suae ad Apostolatum profert
autorem Deum Patrem et Filium eius Ie-
sum Christum. Deus Pater vt fons est om-
nis boni, ex quo manauit aeternum Dei con-
silium de saluandis electis. Ideo Pater dici-
tur saluator, quia per Christum filium suum
redemit mundum : filius autem dicitur spes,
quia hunc vt mediatorem nobis proposi-
tumspe amplectimur. Est igitur spes, in-
dubitata expectatio vitae aeternae, ex Dei
misericordia, quae in nos per filium media-
torem tansfunditur.

Ἐπιταγὴ, autem dicitur mandatum, in-
structio, significans Apostoli doctrinam di-
uinitus esse traditam, non natam apud ho-
mines: ideo non potest non bona esse do-
ctrina quam hic proferet. Superioris as-
fert mandata, hoc est, Dei mittentis et ad
hanc doctrinam ligat se, et Timotheum:

ideo successores Apostolorum etiam hanc so-
lam doctrinam proferre debent, et qui ab hac
Ἐπιταγῇ recedunt, non Apostolorum, sed apo-
statarum successores habendi sunt.

Alter locus est salutationis, qui laudes
Timothei continet, quem ornat titulis con-
uenientibus, hoc est, virtutem illius celebrat.
Est enim laus sermo magnitudinem virtutis
exprimens, Ἔπαινος ἐστὶ λόγος ἐμφανίζων μέγεθος
τῆς ἀρετῆς: et virtutem declaramus vel profe-
rendo efficientia virtutem, vel eiusdem ef-
fecta. Virtutem efficiunt parentes, pia edu-
catio: quanquam non semper pui parentes
pios alant liberos. Effecta autem virtutis sunt
facta illustria. Ideo Timotheum hic laudans
filium suum facit, significams pia institutione ad
hanc felicitatem peruenisse, nec infeliciter
impendisse hos labores, sed germanum factum,
hoc est, in fide et religione Christiana inge-
nuum et sincerum.

Nomen Timothei, significat eum qui
Deum honorat et colit. Indubie a piis pa-
rentibus, auia Loide, et matre Eunica, ei im-
positum fuit: non enim solenne erat adhuc,
vt conuersi ad Christianismum alia assu-
merent nomina. Nomen pium religioni
conforme est, muneri respondens, quia diui-
no consecratus est ministerio: quae res a Deo

gubernatur, vt piorum parentum vota in
impositione nominum dirigat ad felicem
euentum.

Germanum autem vocat, hoc est, ἄδολον,
minime fucatum, simpliciter pium et vere
Christianum, qui nihil aliud spectet quam
cursum Christi. Magna est laus per se in in-
tegritate.

Filius dicitur in religione, item affectu:
quia enim opera Pauli fuit recte institutus
in causa fidei, praestitit ei id quod pit paren-
tes suis liberis imprimis solent praestare, hoc
est, piam educationem et institutionem. Ideo
pater illi fuit, quo sensu praeceptores discipu-
lorum parentes dici possunt: deinde quia non
minori affectu illum prosequutus est, et con-
tra ipse filioli animo coluit Apostolum. Phi-
lipp.2. velut cum patre filius mecum seruiuit
in Euangelio. Inde ibidem dicitur ἰσόψυχος,
hoc est, pari in me affectu, quo ego in illum
praeditus sum.

Particula distinguit inter filios: alii enim
sunt natur ales, sic Eunicae proprie fuit filius,
et cuiusdam viri Graeci qui ordinarius fuit
Eunicae maritus. alii institutione patres sunt,
animo et studio iuuandi:sic praeceptores, tu-
tores, omnesque benefactores parentum sunt
loco. Sic Paulus in fidei causa pater eius fuit.

Ac fides accipiatur pro tota religionis causa
q.d.in religione Christiana, in Christianismo
filius meus est.

His laudibus illum ornat vt beneficiorum
Dei eum admoneat: nihil enim hic comme-
morat de quo per se Timotheus gloriari pos-
sit. Deinde admonitus de his donis, eo ma-
gis inflammabitur, et excitabitur studio ea
retinendi, et erat amoris testificatio quoque
non contemnenda: solent enim amici in a-
micis libenter agnoscere virtutes, easque
magi facere.

Tertius locus salutationis, continens com-
precationem. Porro tria comprecatur prop-
ter morem hactenus vsurpatum in superio-
ribus epistolis, forte amoris vehementia er-
ga Timotheum excitatus: sunt autem omnia
tria conseruantia dona Dei in Timotheo,
adeoque talia sine quibus munus in Ecclesia
Ephesina non possit vtiliter expedire.

Xάρις, gratia, est vltronea Dei beneuolentia
in Christo amplectentis nos nihil tale me-
ritos. Ratio est, quia gratis facere dicuntur,
quando rogati, non pro re aliqua, aut vt sibi
quicquam qui faciunt subueniant, sed ei so-
lum cui faciunt: ideoque vltronea est bene-
uolentia, alioquin gratia non esset gratia.
Ἔλεος , misericordia est. Apud Hebr. Chefed et

Rechem, commiseratio, dolor de alieno malo-
quod malum ad nos quoque pertingere pos-
se videatur. Sic quidem Philosophi defi-
niunt, sed non satis commode ad hunc lo-
cum. Malum enim humani generis nihil ad
Deum, hoc est, non ad eum pertingere po-
terat vt eum laederet: sed tota vis corrum-
pentis mali effundebatur in hominis solius
perniciem: Interim Deus commiserationis
sensu tactus est. Itaque sic definiamus, Mi-
sericordia est dolor de alieno malo, quod in-
dignum videtur Deo, vt totum homi-
nemcorrumpat: ideo malo remedium pro-
tulit.

Pax est omnimoda felicitas, qua animus
redditur pacatus: vult enim natura sibi bene
esse vt in actionibus sit εὐπραξία, in consiliis
ὀρθότης, in vitae necessariis εὐπορία, quae om-
nia conspirent in εὐδαιμονίαν quandam et
αὐτάρκειαν, huius sensus reddit animum pa-
catum. Ideo in solo Deo reperitur illa pax,
ob id prudenter haec omnia ad Deum Pa-
trem et Iesum Christum mediatorem refert.
Pater reconciliatur nobis in filio, ideo filius
est pacificator. Hinc pii in mediis periculis
et aerumnis sese ad Deum hilares referunt,
quia pax illa inuiolata manet, et ex hac pro-
manans omnimoda felicitas.

Hanc securitatem animi et summam felicitatem

ignorat mundus, ridetque pios vt stupidos,
ac stulte transfert nomen felicitatis ac pacis
ad externa quaedam subsidia opum, gloriae,
formae, roboris, sanitatis et similium, in qui-
bus nihil nec spei, nec constantiae reperiri
potest in veris animi terroribus et aerumnis.

Secunda pars epistolae, quae complectitur
instructionem secundum quam Timotheus
omnia in Ecclesia Ephesina debet quam vi-
gilantissime administrare.

Ac primus eius locus est, de sana doctri-
na retinenda ac propaganda: cuius illa hic
sunt membra. Initio quomodo haec defen-
denda sit, et quae sint praecipuae eius labes.
Deinde, agit de vero vsu Legis. Tertio, de
sua vocatione et doctrinae veritate. Quarto,
hinc erumpit in δοξολογίαν Dei. Quinto, re-
dit ad Timotheum, quem nouis argumentis
excitat ad vigilantiam in officio adhiben-
dam. Haec quinque membra huius loci sunt.
Nos de primo nunc agemus.

Propositio est, Timotheo et omni Eccle-
siarum ministro quam studiosissime curan-
dum est, vt sanam doctrinam contra quasuis
corruptelas quam constantissime tueantur.
Et quia Apostolus hoc mandaturus est, prius
idoneam personam ei Ecclesiae praefecit.
Ideo discimus omnibus Ecclesiis (vt sint

tutiores contra corruptelas) necessarium esse
vt habeant manentes, et in eis haerentes mi-
uistros idoneos. Ratio est, quia hoc Aposto-
lus in Ephesina Ecclesia fecit, qui reliquit Ti-
motheum manentem illic aliquandiu mini-
strum. Sic in Creta reliquit Titum. Tit.1.
vers.5. et Actor.14. vers.21.testatur in omni-
bus Ecclesiis Paulum cum Barnaba consti-
tuisse pastores et presbyteros.

Propositionis ratio prima hinc petatur a
fineconsilii Apostolici. Hoc fine relictus est
Timotheus Ephesi, ergo in hoc diligenter
debetincumbere. Sic valet ad generalem
propositionem. Hoc fine constituuntur ministri
in Ecclesiis vt sanam doctrinam tueantur con-
tra corruptelas: ergo in hoc debent vigilanter
incumbere. Quod hoc fine sit istic relictus
hinc probatur: quia proficiscens eum rogauit
Vt maneret Ephesi, Act.2o. de hac profectio
ne videtur loqui. Alii ad illam quae est 16. vel
etiam ad hanc quae est cap.19. Act. referunt.
Lector diiudicet ad quam possit aptissime
accommodari. Porro quod rogauit, mode-
stiae Apostolicae argumentum est:rogat disci
pulum cui mandare poterat, sed voluit prom
ptum et spontaneum illis praeficere mini-
strum, ideo vsus est potius suasoriis argumem-
tis, quam Apostolica autoritate praecipiendo.
Altera ratio est a genere corruptae do-

ctrinae, seu forma ac materia, quae est έτεροδι-
δασκαλεῖν : genus enim videtur significare
omnium corruptelarum, quibus omnibus
hoc proprium est quod dicitur ἕτερον, id est, a-
lienum et peregrinum, cui opponitur γνήσιον,
genuinum, quod consonum est sacrae Scripturae
et conforme menti S.Sancti. Proprium sa-
crae doctrinae est comprehendi sacris literis:
proprium falsae doctrinae, est ab eo quod
comprehensum est sacris literis alienum es-
se. Et illud ἕτερον vel ad formam, vel ad ma-
teriam referri potest. Ad materiam si refe-
ras, tum sensus erit, ne alia doctrina, quam sa-
cris literis expressa proferatur, hoc est, in his
quaestionib subsistamus: quid.n.ad nos quan-
do conditi sint Angeli, quis sit illorum ser-
mo, quae inter illos politia et ordinum gra-
dus? etc. Si ad formam referas, vetabit Apo-
stolus hic, ne locos Scripturae noua interpre-
tatione corrumpamus. Itaque et materia et
formula explicandi ex Apostolica doctrina
est depromenda: siquid aliunde afferatur
siue in modo, siue in materia, id totum ἕτερον
elt, et ob ld adusterinum ac pernicioium.

Deinde expendatur contra quos valeat
ista admonitio personam indefinito prono-
mine notat, τισὶ quibusdam, significans non
solum animi sui modestiam in taxandis re-
probis, sed spem de illorum emendatione su-

peresse: nam mox infra desperatos ipsis no-
minibus traducit, Alexandrum et Hymenaeum
indubie quia hi iam plane reprobi et inemem-
dabiles facti erant. isti autem quos indefinite
hic taxat, nondum tales erant redditi. Praete-
rea anceps est quoque hoc modo, quia tam ad
auditores quam doctores referri potest. Et
verbum ἐτεροδιδασκαλέῖν non abhorret ab v-
traque corruptela, et pronomem τισὶ quoque.
Itaque vtrinq.erat periculum huic Ecclesiae:
certin erant falsi doctores Euamgelii corrupto-
res per obseruationem Legis, et inter au-
ditores qui faciles in hac re praeberent cor-
ruptoribus aures. Vtrique malo vna est et
eadem posita medicina, vigilantia scilicet
Timothei.

Secundi argumenti est declaratio, nam
illud ἕτερον deducit in suas vicinas species,
quas in illa Ecclesia metuebat. Μυθικὸν est fi-
ctum et fabulosum, cui opponitur το ἀληθὲς
verum ac firmum, quod est perpetuum.
His fabulis attendebent primum auditores.
qui eis oblectabantur: deinde doctores qui do
ctrinam ad fabulas accommodabant. De
his fabulis Iudaicis vide adhuc Hebraeorum
commenta in Legem, et Prophetas, quid
de Adamo, de serpente, de Eua, de Ange-
lis fabulentur notum est. Sic de Messia,

de Elia, de Leuiathan, et boue conuiuii mag-
ni in aduentu Messiae, de ouo, de Sole, Luna,
pudendas babent fabulas.

Alterum est genealogiae praeposterum stu
dium: dicuntur autem libri seu catalogi ge-
neris certi per medios auos et attauos vsque
ad primam stirpis originem, tales libri et ca-
talogi erant necessarii ante Christi aduen-
tum, vt constaret de certa Messiae linea. Ex
his enim contexi debuit Christi Genealogia,
et ex his scire poterat Paulus, quod esset de
Tribu Beniamin. Post vero Christum natum
abdendi erant, quia tota illa politia delenda
fuit, et in Christo neque Iudaeus, neque Grae-
cus quicquam valet, sed noua in Christo crea-
tura: ideo diuina dispensatione hic damnan-
tur, et olim Romae ab Imperatoribus exusti
sunt. Vide locum de Genealogiis in Proble-
matibus nostris.

Tertia ratio est, a qualitate falsae doctri-
nae, quia ei adhaeret ἀπέραντον, infinitum: sunt
autem ἀπέραντα, ἀκαταληπτὰ, hoc est, compre-
hendi non possunt nec vsu, nec intellectus
certitudine. Omne autem tale est inutile et
nocens, finita enim est et comprehensa salu-
tis ratio: ergo omne infinitum est fugien-
dum.

Quarto, quaestiones exhibent magis quam
aedificationem Dei in fide. Argumentum fir-

mum est ab vsu. Finis totius doctrinae est cer-
ta vtilitas, hoc est, aedificatio: sed hanc non
praestat aduersariorum doctrina, est igitur stu
diose cauenda. ζητήσεις et οἰκοδομίαν opponit
vt contraria: ideo ζίτησις hic est inutilis quae-
stio, quales sunt nugae Iudaeorum, et poeta-
rum, et bona pars narrationum in legenda pa-
trum, ac vitis. Porro aedificatio consueta est
Apostolo metaphora, qua significat profe-
ctum in melius. Quo admouemur studium et
conatum proficiendi in hac vita debere esse
perpetuum: qui enim aedificat, non habet ab-
solutam et perfectam domum. Ideo vt simus
aliquando vera et viua Dei templa semper
elaborandum est.

Est autem ille profectus Deo referendus
acceptus, ideo hic Dei dicitur aedificatio, cum
mali semper in peius proficiant. Et est in fi-
de, quia fides religionis nostrae fundamentum
est, quod Christo nititur lapide angulari. I-
deo aedificium nostrum in fide crescit, ad
quam tota doctrina est accommodanda.

Quinta ratio a fine, ad quem tota doctri-
na est accommodanda: loquitur autem hic
de fine intermedio, cum dicit finem manda-
ti esse dilectionem. Est autem finis perfectio

rei, cuius gratia aliquid fit. Si finem igitur
perfectionem accipias, tum finis Legis est
Christus, vt loquitur ad Rom.10.versu 4.
Sed est finis etiam intermedius, sic finis Le-
gis est dilectio proximi. Est autem dilectio
beneuolentia qua proximum amplectimur
studio Dei, vel nostri quaerentes. Ad hanc
beneuolentiam refertur tota lex, vt est Rom.
13.versu 9.10. et 1. Corinth.13. versu 4.5. Ga-
lat.5. versu 14. Porro alius potest hic quo-
que esse sensus: nam παραγγελία videtur sumi
pro mandato Apostolico, hoc est, interpre-
tandi formula, recte interpretandi Legem,
quam potestatem dedit Timotheo, vt man-
daret quibusdam ne aliam doctrinam doce-
rent. Itaque libenter hic non pro Lege, quod
tamen omnes faciunt, sed pro illo mandato
Apostoli acciperem, vt hic esset sensus, Fi-
nis autem mandati veri de recta Legis inter-
pretatione, ac sinceritate doctrinae est dile-
ctio: huc enim omnis doctrina referenda
est, vt prosit proximo. Ideo dilectionis gra-
dus seu causas primarias explicat, quae sunt
cordis puritas. Dicitur cor cogitationum
et sensuum fons, is igitur fons purus esse
debet-vt puram hinc aquam proximus
haurire possit : purum dicitur cor minime
fucatum, dolo carens, candide et ingenue
agens.

Deinde proximus est gradus, conscientia
bona, hoc est, integra. Est conscientia pars
memoriae, qua de actibus nostris bene aut male
conscii sumus: haec quia mille testium est, ideo
nos vel absoluit, vel reos agit coram Deo. Hac
damnabantur Iudaei, Rom.2.V.1.qui ipsi fa-
ciebant, quae in aliis damnabant. Eadem A-
pololum Paulum absoluit, 1 Cor.4. versu
4. Nullius mihi conscius sum, sed in hoc non
iustificatus sum. 2. Corinthiorum 1. versu 12.
testimonium bonae conscientiae se habere
gloriatur, hoc est, quae ipsum absoluat co-
ram Deo.

Tertio loco additur, FIDES NON FI-
CTA, hoc est, quae viuida sit, significat fi-
dei vocabulum late patere. Est enim quae-
dam vera, quae Iacobo dicitur viua : alia
perosa, ornata bonis fructibus bonorum
operum, et per hanc imprimis declaratur
llectio. Alia est hypocritica, quae Iacobo
mortua dicitur, atque illa vel impudens
est, carens omni studio bonorum ope-
rum, qualis est in prophanis Christianis,
qui de fide, hoc est, professione glorian-
tur: interim autem petulanter viuunt, vt
qui hodie de fidei iustitia gloriantur dis-
solute viuentes. Vel est fuco tecta, qua-
lis est in Pharisaica vita, hanc remouet
hic. His tribus gradibus vera dilectio est

instructa. Argumentum est contra seducto-
res qui in docenda lege hos fines non obser-
uant, ideo aberrant a dilectione, et hic toto caelo.

Sexta ratio ab exemplo et experientia.
Vim habet argumentum a consequentibus
et effectis. Aberrant a dilectionis proprieta-
tibus, hinc inciderunt in vaniloquentiam:
ergo illorum doctrina fugienda est, sed geminum
est argumentum in verbis ἀστοχεῖν, significat sco-
po ordinario aberrare, cui opponitur εὐτο-
χεῖν, bene collimare, scopum probe attingere.
Scopus doctrinae est aedificatio per dile-
ctionem, quo illi aberrant: igitur studiose ca-
uendi sunt. Alterum ab effectis, MATAEOLO-
GIFACTI SVNT, μάταιον vitium est in omni
re culpabile, vanitas, hinc ματαιολογία, sermo
nis inanitas, cui nihil veri nec solidi subest.
Hanc vanitatem parit is error doctorum legis:
igitur cauenda illorum doctrina. Est etiam vis
in verbo ἐκτρέπειν, quod sonat euertere vt igi
tur a scopo legitimo aberrant, sic euertuntur
a veritate, et excidunt a via regia, incidunt
contra in vanitatem illam culpabilem.

Septimum argumeutum, quo vanitati
addit ignorantiam crassam et satis impuden
tem. Doctores Legis esse volunt, quo signifi-
cat eos titulum hunc venari passim apud

fideles, vt ipsi magni doctores habeantur,
Rabbi dicantur, et magistri, quos confutat
D. Christus Matth.23. Deinde cum hac ambi-
tione coniuncta est insignis ignorantia, quae
vbique quidem turpis est, turpissima autem
in his qui religionis volunt esse doctores. Sic
ad Gal.6. ver.13. Volunt vos circuncidi vt de
carne vestra glorientur. Et paulo ante, Volunt
spaciosi videri: et hoc loco ambitionem in
eis notat. Ignorantia duobus modis notatur,
μὴτι ἂ λέγουσι, μὴτε περι τίνων διαβεβαιοῦνται.
Prius refero ad illorum explicationes de vsu
Legis, ceremoniarum, circuncisionis, lotio-
num, ieiunorum, et similium, in quorum lau-
des et commendationes prolixe solebant de-
clamare. Posterius vero, περὶ τίνων, ad locos
controuersos cum Apostolo, vt de satisfactio-
ne Christi, de merito mortis eius, de abroga-
tione ceremoniarum, de circuncisione aboli-
ta, de vocatione Gentium ad gratiam. Vtrun-
que ignorant, hoc est, causas rerum tantarum
nesciunt, vt cur data sit Lex, ad quid profue-
rit citcuncisio, quare Christus aduenerit: in
summa causas veras ignorant.

Inde fit vt tanquam caeci contendant de
rerum vmbris, corpus ipsum interim amit-
tunt. Ac est illa ignorantia distinguenda: in
aliis enim fuit affectata et crassa, vt adhuc est
in multis, qui agnitae veritati contumaciter

resistunt, quales videntur fuisse isti Nomo-
didascali, et bona pars Pharisaeorum apud Iu
daeos. In aliis vero erat ex zelo Legis et glo-
riae Dei, qui in his putabant violari gloriam
et voluntatem Domini, de quorum numero
etiam fuit Paulus, vt mox sequetur.

Alterum membrum de vero Legis v-
su subiicitur superioribus per praeoccupatio-
nem. Nam Legis doctores statim excipiebant
superiora, Paulum damnare Legem, adeo-
que totam abolere. Respondet igitur huic ca-
lumniae hoc loco, se id non facere, sed verum
vsum, et veram interpretationem require-
re: munit autem occupationem concessione,
quod scilicet Lex sit bona. Hoc dixit se scire,
q.d.in hac re se non opus habere doctore, sci-
re id poterat ex institutione, qua ad pedes
Gamalielis erat in Pharisaismo probe insti-
tutus. Deinde bonam sciebat, quia a Deo au-
tore latam sciebat: non potest autem a Deo
aliquid mali hominibus dari. Praeterea vsum
verumet finem Legis nouit, quem aduersarii igno-
rabant, ideo totum hoc quond Lex bona sit, mul
to melius nouit ipsis aduersariis. Deinde con-
cessionem munit correctione, non enim absolute
concedit bonam, sed cum conditione, S1 QVIS
ILLA LEGITIME VTATVR, h.e. vsu bona est,
sic abusu mala redditur: ideo ad vsum referem-

da sunt omnia. legitime vtitur Lege qui mentem
legislatoris in illa respicit, et ad hanc mentem
omnia refert. Mens autem Dei erat, vt Lex illa
paedagogus esset ad Christum, quo veniente
cessaret tota illa paedagogia, Gal.3.ideo conuin
cuntur abusus omnes illi doctores Legis, qui
Christo iam exhibito obtrudunt circuncisionem a-
lasq. ceremonias tamquam ad salutem necessarias.
Deinde alter vsus Legis, est monstrare pecca
tum, de quo imprimis etiam constare debet.
Verum hunc vsum ita exercet, vt ad Christum
liberatorem a peccato impellat. Hinc Legi
tribuitur, iram operari, ostendere peccatum,
paedagogum esse ad Christum.

Explicat propositum suum de vero vsu Legis,
patefaciendo ad quos non ptineat. Non pertinet
ad iustum, inquit, IVSTO LEX NON EST POSI
TA, h.e. quatenus iustus est nemo Lege vrgem-
dus est, sed quatenus peccator. Iam renati in
Christo iusti sunt, imputatione beneficii Chri
sti igitur ceremoniis non sunt onerandi, quod
moralia attinet, nouos quoque motus in illis
efficit S. Sanctus, vt sponte illa praestent quan
tum homini est possibile. Itaque illis Lex non
est posita. Iustus igitur hic accipitur pro illo
qui Christi merito, et imputatione iam a dam-
natione et iure peccati absolutus est, et liber
pronunciatus. Sunt enim iustorum tres ordi-
nes. Alii iusti sunt natura, talis Adam erat ante

lapsum: sed absolutissimum in humana na-
tura habemus exemplum, filium Dei homi-
nem Iesum Christum. Secundi ordinis sunt
hypocritae, opinione iusti, de quibus dixit
Christus Marc.2. Non veni vocare iustos, sci-
licet sua opinione, cum tales minime sint na-
tura. Tertii ordinis sunt imputatione iusti, de
quibus hic loquitur, his Lex non est posita,
cum in Christo finem Legis consecuti sint.

Deinde sequitur in hoc versu θέσις, quibus
scilicet Lex posita sit, hoc est, in quos et con-
tra quos eius vsus imprimis valeat. Constat
locus enumeratione. Ἄνομοι sunt exleges,
qui aliis praescribunt quod ipsi minime prae-
stant: vt in imperiis tyranni solent, et in Ec-
clesia Christi Pontifex exlex esse vult ma-
nifesto argumento tyrannidis Ecclesiasticae.

Ἀνυποτακτοὶ, qui iugum ferre nesciunt, nul-
lius imperio assueti, contumaces ad omnem
disciplinam.

Ἀσεβεῖς, impii, irreligiosi. Religio studium
et solicita cura est sese approbandi Deo. Ab
hac cura illi alieni sunt.

Ἁμαρτωλοὶ, notorii sunt peccatores, quorum
species quasdam mox referet, quales erant
Publicani, et alii Christi conuictores, quos
Pharisaei ei loco probri obiiciunt. Ἀνόσιοι, im-
pii, qui studium honestae vitae negligunt quo
Deo inseruiant. Βέβηλοι, prophani, impuri:

Βήλος dicitur purus, βέβηλος, impurus: vt erant
apud Graecos quaedam sacra βέβηλα nomi-
nata, ad quae impurissimis quibusque lice-
bat accedere. Πατραλώαι, parricidae: μη-
τραλώαι, matricidae dicuntur. Quorum genus
est ἀνδροφονία.

Persequitur catalogum impium. Scor-
tatoribus, inquit, posita est, 2. ἀρσενοκοίταις:
de his 1.Cor. 6.ver.9. 3. ἀνδραποδισταῖς, pla-
glariis, ἀνδραποδίζειν significat virum pedicis
irretire. Significans est scelus quo liberi ho-
mines circunueniuntur, et per vim in serui-
tutem rapiuntur. 4. ψεύσταις, mendaci-
bus. 5. ἐπίορκος, periuris, de quibus in locis
plenius. Hactenus enumeratio est absoluta:
sequitur illius καθολικὴ σύλλειψις, vniuersalis
clausula, vt siquid aliud sanae doctrinae oppo-
situm est. Opponi sacrae doctrinae est ἑτερο-
διθασκαλεῖν, quod prius νομοδιδασκάλοις tri-
buit, cuius notae sunt τὸ μυθικόν, τὸ ἀπέραντον,
τὸ ζητητικόν, τὸ ἀνοικοδόμητόν. His coniungit
iam quidquid in moribus est ἄνομον, qualia
sunt enumerata iam capita.

Ostendit vnde sana doctrina sit peten-
da, scilicet ex Euangelio. Itaque et sana Le-
gis interpretatio hinc petenda est. Dicitur

autem Euangelium gloriae, vel quia est glo-
riosa doctrina, hoc est, praestantissima, nec vn
quam sati laudata.

Et sane praestantissima est, quia integrales
duas partes sanae doctrinae complectitur, poe-
nitentiam scilicet et remissionem: patefecit
enim peccatum et ob id Legem docet, dein
de monstrat peccatorum remedium et remis-
sionem in Christo ostendit. Deinde haec capita
clare et pure docet, sine omnibus typis ac ce-
remoniis, secus faciebat vetus Testamentum:
sed potest hic etiam esse sensus, Euangelium
gloriae dici a subiecto, hoc est, quod Dei glo-
riam imprimis illustrat, atq. huc facit cohaerens
comma, BEATI DEI, q. d. explicat Dei beati
veram gloriam. Sed et hinc conuincitur, quod
haec doctrina sit praestantissima: ratio est, quia
Dei gloriam illustrat. Sita autem est gloria
Dei in claritate, amplitudine etefficacia, qui-
bus modis luculenter sese patefecit in Euan-
gelio. Beatus dicitur Deus, quia nos beatos ef
ficit per praedicationem Euangelii, et haec bea-
mtudo reuciata noois elt ln Euangeno.

Ad hanc doctrinam igitur, vt sanam alli-
gat Timotheum et omnes pios, cuius mini-
sterium ipsi concreditum est.

Tertium membrum de sua vocatione dis-
serit. Cohaeret autem pulchre superioribus,

in quibus doctrinae sanitatem suo Euangelio
alligauit. Ideo iam de vocatione nonnihil dis-
serit: praedicat autem hic insignem Dei mi-
sericordiam, ideo a gratiarum actione ordi-
tur. Obseruandus est hic vocationis Aposto-
licae author, Christus Iesus: ideo non potest
non augustum et magnificum esse munus. Gra-
uae autem non meriti esse indicat phrasis, πιςτὸν
ἡγήσατο, fidelem reputauit, scil. quum natura talis
nonessem: ideo supra dixit ἑπιςτεόθην passiua
forma Alterum Christi beneficium, quod cum
officio nouo, nouas addit vires, quo pertinet
illud τοῖς ἀδυναμώσαντι: hoc non praestare pos-
sunt homines, qui officium quidem conmittunt,
fed ingenium et vires non possunt addere.
Hunc ordinem Apostolus mutauit, et praedicat
primum posterius, h.e. vires in docendo, qua mira-
bilis erat successus coniunctus doctrinae Paulinae.
Hinc demũ ascendit ad eius veram causam.

Vt illustrissimum reddat Dei in se beneficium,
se prius ad ima deprimit. Habes hic illustre
exemplum confessionis peccatorum. Tria autem
enormia fatetur peccata: primo, quod fuerit
blasphemus: deinde, quod persecutor, ettertio
calumniator. His tantis scele ribus nihil oppo
nit aliud quam nudam Dei misericordiam. Ἠλεή-
θην, inquit, misericordiam sum assecutus, non re-
pudiando oblatam misericordiam. Addit tamen
aliquam rationem, QVIA IGNORANS FECI,

ignorantia non crassa et affectata, et zelo Le-
gis patriae excitata: leuius tamen peccat qui
per ignorantiam labitur: attamem et is fatetur
peccatum suum, ideo ne his quidem aliud
subuenire potest, quam nuda Dei miseratio.
In Iudaeis cum ignorantia coniunctum fuit
odium bonae causae, ideo nec oblatam gratiam
admiserunt. Obseruetur hic discrimen pec-
cantium:alia nuda ignorantia, alii etiam odio
peccant.

Iterum peccatis suis opponit, non ali-
quod meritum, sed nudam Dei misericordiam,
vt doceat quae esset vera causa remissionis
peccatorum. Obserua hic antithesin pecca-
torum et gratiae: quanquam illa grauissima
sint, tamen gratia longe maior est, quod ele-
ganter exprimit verbum ὐπερεπλεόνασε, quasi
dicat, infinitis modis maior est gratia, poten-
tior, amplior, validior: adeo vt maximo pec-
cato longe maior fit. Fit autem in regenera-
tione, quando corda sanctorum illustrantur
S.Sancto vrgente ipsos fide et dilectione.

Regulam generalem tradit de remis-
sione peccatorum, ac proponit in ea veram
causam efficientem, scilicet Christum. Ac
membra illius duo sunt: remedium et eius

laus, a laude incipit. FIDVS SERMO, πιστὸς λό-
γος , hoc est, doctrina fide digna, vel ἀξιόπιστος,
digna cui credatur: ideo πιστὸν interpretatur
per posterius conma, omni receptione dignus,
hoc est, praestantissima haec est doctrina, et
aurea sententia, digna quae scribatur aureis
literis, ac publice decantetur: nulla enim lin-
qua, nullus sermo, nulla eloquentia pro meri-
us hanc efferre potest. Summa, omni humana
commendatione superior est.

Sequitur laudem ipsa sententia. IESVS
CHRISTVS VENIT IN HVNC MVN-
DVM PECCATORES SALVOS FA-
CERE. Haec vera est doctrina de remissio-
ne peccatorum coram Deo, ac alterum caput sanae
doctrinae, scilicet de remedio peccati. Legis
doctores solum peccatum monstrabant, nihil
de Christi merito, in quo verum latet reme-
dium: ideo huc trahit etiam Legis verum vsum,
veramque eius interpretationem.

Loquitur de Christi aduentu in carnem,
quem commendat a fructu et vsu, seu fine, qui
est saluos facere peccatores. Ἁμαρτωλοὶ di-
cuntur notorii peccatores, quales Publicani
erant apud Iudaeos, fornicaria illa mulier, et
similes qui peccatum suum negare non pote-
rant : tales etiam soli apud Christum reme-
dium receperunt, hoc est, qui suam iniustitiam
fatentur. Reliqui quanuis et ipsi peccatores

sint, tamen non prodest illis Christus, quan-
doquidem peccatum non agnoscunt, imo sibi
iusti videntur.

Sonat Christus vnctum, et recte, habet e-
nim vnctionem multiplicem. Prima huma-
nitatis est in humilitate, secundum quam ho-
mo verus natus est. Altera est ministerii et
officii propria, quae declarata est in Baptis-
mo: tum enim nobis vt doctor commenda-
tus est a Deo Patre. Tertia, est dignitatis, se-
cundum quam vt rex vnctus est. Est enim
non solum Pontifex noster, sed etiam rex.
Hanc declarauit in die Palmarum, quando se
Iudaeis tanquam rex obtulit, talis olim redi-
bit iudex.

De prima et secunda vnctione hic loqui-
tur, VENIT SALVARE PECCATORES. Sic
Ioan.3.ver.14. Vt Moses exaltauit serpentem,
sic oportet exaltari filium hominis, vt omnis qui
credit in illum non pereat, sed habeat vitam
aeternam. Hinc dicitur saluator mundi, hostia
pro peccatis nostris, redemptor, etc.

Communi regulae sese inuoluit: atque
hic verus scripturae vsus est, vt nobis applice-
mus salutaria, quo spem habeamus de salute
nostra. Obserua autem in confessione pecca-
torum promptitudinem: dicit, EGO SVM
PRIMVS PECCATORVM, non vti-

que primus erat, ante illum infiniti fuerant, et
fuerat primus Adam ante quem erat pecca-
trix Eua. Quos omnes praeterit ac se primum
facit non ordine, sed magnitudine: ac si dicat,
maximus sum, μέγισος. Iudicio certe suo,
cui mirum in modum displicebat prior illa
conuersatio fuerat blasphemus, persecutor ac
calumniator : maximus igitur erat in suis o-
culis, adeo vt reliquorum delicta parua vide-
rentur : ratio, quia illa Paulum non preme-
bant, cuique enim grauissimum est onus
quod suis impositum est humeris. Deinde
primus dicitur, quia non dubitat primus es-
se in ordine confitentium: vt si censura sit
subeunda ad tribunal Christi, paratus est pri-
mo loco accedere, et fateri sua scelera, simul-
que ambire Domini gratiam. Discamus igi-
tur exemplo Apostoli, libenter fateri Domi-
no peccata nostra, et ex animo, sic facilior e-
rit venia. Contra in donis celebrandis liben-
ter nos humiliemus: sic Apostolus vt hic se
maximum facit peccatorem, ita alibi mini-
mum Apostolorum, et qui non sit dignus qui
vocetur Apostolus. Interim de effectu gloria
tur in Domino, quod plus aliis laborarit. In
peccato igitur maximus, in ministerio mini-
mus, vbiq. tamem inter homines magnus erat.

Repetit suum exemplum, vt aliis prosit.
Ostendit autem fines Dei quos respexerit in
Pauli vocatione. Duo sunt cohaerentes: prior
est, vt extaret exemplum illustre diuinae longa-
nimitatis, quae vbique homines ad poeniten-
tiam inuitat. Rom.2.ver.4. hanc quasi totam
in Pauli vocatione effudit: amplificat enim
peccatum suum, vt illustris sit Dei miseratio.
Et obserua Christo tribui illam summam mi-
sericordiae potestatem, ex quo Deus probe-
tur: solius enim Dei est summo peccatori,
qualis fuerat Paulus summam communicare
gratiam. Alter finis est, vt pii haberent formu-
lam iustificationis per fidem. Prior finis ad
omnes pertinet etiam incredulos: nam lon-
ganimitas omnibus offertur, sic Pharaoni, Iu-
dae, Sauli, similibusque oblata est. Sed fide il-
lam amplecti non omnium est, ideo hic finis
ad electos tantum spectat. Ac suum exem-
plum vocat ὐποτόπωσιν, hoc est, illustrem et
viuam rei demonstrationem, quales sunt pi-
cturae Mathematicorum, quibus demonstrant
suas propositiones: vocant hoc πρὸ ὀμμάτων
ποιέῖν, rem ad viuum oculis subiicere. Tale
exemplum est etiam Matthaei, Zacchaei, la-
tronis in cruce, et similium: sic de Abrahae
exemplo loquitur Rom.4.ver.24.
Colligantur hic causae Iustificationis ac Re-

missionis peccatorum: vera causa efficiens

est Dei misericordia: organica est Christi sa-
tisfactio: formalis a parte peccatoris peccasse
per ignorantiam in ignorantia, vers.13. finalis
autem, extare exempla apud posteritatem ve-
rae doctrinae in lac quaestione, etc.

Quartum membrum, quo loco supe-
riorem concludit, de gratuita remissione
peccatorum per Christi meritum. Habet au-
temlocus hic illustrem δοξολόγιαν, in quam
crumpit ἐκφωνήσει: nam animus considera-
tione tanti beneficii superatur, vt non habeat
quodaddat. Cum igitur verbis destituitur,
rerum autem pondere premitur exclamat,
Obseruanda hic sunt Dei epitheta, seu potius
Domini Christi, ad quem malo haec referre.
Nam de filio dixit hactenus, cui tribuit facul-
tatem remittendi peccata, summam miseri-
cordiam, longanimitatem, et sanctorum in
psum spem. Ideo de filio etiam hanc excla-
mationem accipio. Rex dicitur quia sui po-
puli fundamentum est et vere basis, Βάσις τοῦ
λαοῦ ἀιτοῦ. Seculorum autem rex est, hoc est, om-
nium aetatum: et αἰώνων ante conditum mun-
dum, quasi dicat, aeterno. Ἀόρατος dicitur, non
solum respectu diuinae naturae, qua Deum ne-
mo vidit vnquam, sed etiam nunc respectu
humanae, quia ex humanis subduxit se, residens
ad dextram Deiin caelestibus, vnde aliquan-

do visibilem expectamus. Ἄφθαpτος autem v-
triusque naturae respectu quatenus erat Deus
semper fuit et est ἄρθαρτος: sed quatenus ho-
mo natus fuit et deputatus ad sacrificium re-
demptionis nostrae, mortalis fuit homo, vere-
que mortuus, quo respectu corruptioni potest
dici obnoxius: corruptione pro morte acce-
pta, vsu vero et duratione satisfactionis vere
est ἄφθαρτος. Nunc quoque in gloria, Chri-
stus homo vere est, eritque semper ἄφθαρτος,
quales nos post resurrectionem corporum quo-
que erimus. SOLI SAPIEN TI DEO.
Deus vere est et dicitur Christus: solus autem
sapiens, quia Deus, cuius respectu omnium
hominum sapientia nihil est, mera stultitia est.
Eandem phrasim vide ad Rom.16.ver.27.
Basilius epistola 141. interpretatur μόνον per
ἕνα, ac μόνος et εἷς de natura diuina dici affir-
mat, vt euertat Arrianorum interpretatio
nem.

Quintum membrum, quo tandem re
dit ad principalem scopum orationis, qui est,
Timotheo commendare curam sanae doctri-
nae. Itaque repetatur hic propositio, de qua
sup.ver.3. Timotheus quam vigilantissimus
debet esse custos sanae doctrinae. Mandatum
accipiatur de Apostoli hoc praecepto, man-
dantis ei conseruationem sanae doctrinae

contra omnes corruptelas. Hoc illi tradit
quasi depositum: in eo igitur debet esse vigi-
lans et fidelis. Rationes igitur sunt Propo-
sitionis: Quia sana doctrina depositum est
Apostolicum, hoc est, diuinitus traditum et
mandatum, vt purum ad posteritatem trans-
mittatur. Deinde specialis est a qualitate vo-
cauonis, quia non temere, sed graui iudicio
magnorum virorum ad hoc vocatus est: de-
betigitur operam dare, vt spei satisfaciat.
Hocsensu accipio hic, Prophetias in ipsum
Timotheum deducentes. Prophetia iudi-
cium est piorum virorum praedicentium eum
fore custodem fidelem sanae doctrinae.

Siquaeras vbi fint talia iudicia, profero ti-
bi ex Act.16. Vbi fratres Iconii et Lystris ei
bonum de derunt testimonium: inter hoc in-
telligo fuisse aliquos Prophetico spiritu prae-
ditos, qualia sunt testimonia Act.12.et 13. Et
est Prophetia non solum de futuris, sed de prae-
sentibus quoque recte statuere, et in electione
ministrorum imprimis valet illa facultas recte
coniiciendi, qui vtiles sint futuri Ecclesiae,
qui minus: tali iudicio fuit electus Timo-
theus. Tertio, quia functio ista est mili-
tia quaedam: igitur vigilantem esse oportet.
Militiae titulus de periculis nos admonet:
ministri milites sunt antesignani, et du-
ces auditorum : in qua re maius etiam est

periculum, in prima debent stare acie, contra
haereses, contra peccatum, in persecutioni-
bus, aliisque Ecclesiae aerumnis. Quae mili-
tia eis pulchra erit, hoc est, speciosa ac splen-
dida si vicerint, pulchra est ante victoriam.
hoc est, ardua et difficilis, vt dici solet, diffici-
lia quae pulchra.

Vt pulchra possit esse Timothei mili-
tia circunscribit illius quasi limites, q.d. duo
imprimis spectabis in officio tuo, fidem scili-
cet et bonam conscientiam, quibus seruatis
gloriosa erit tua militia, vt eisdem amissis foe
da et turpis sequetur fuga. Et faciunt haec
eadem ad argumenta: sunt enim ista praesi-
dia maxima quibus nititur in exequendo suo
officio.

Quarta igitur ratio est. Quia habes fidem,
hoc est, rationem sanae doctrinae, quam hic
omnino per sidem accipere conuenit, quasi
dicat, nota est tibi formula sanae doctrinae, er-
go illam vigilanter retine in tua Ecclesia, fa-
cilius autem conseruatur si nota sit sana do-
ctrina: nota autem ei erat ex Apostoli insti-
tutione: notam habes, ergo facile defendes
si fueris vigilans.

Quinto, ET BONAM CONSCIEN-
TIAM. Praesidium alterum est ad victoriam,
et meta recte agendi in hac militia. Bona

conscientia est in ministro qua nihil agit pe-
tulanter, nihil ambitiose, nihil temere: hanc
siconseruat, ingens praesidium ad res vtiliter
administrandi in Ecclesia. Hanc commendat
a periculoso. QVAM NONNVLLI REPVDIAN-
TES, CIRCA FIDEM NAVFRACIVM FECE-
RVNT: ergo studiose conseruanda est consciem
dae integritas, quia hac amissa, simul perit fi-
des hoc est, formula sanae doctrinae. Id con-
fiderent diligenter ministri.

Rem illustrat exemplis: tristissimi sunt
illi casus in ministerio, praesertim in graui-
bus viris quales isti fuerunt. De Hymenaeo
vide infra 2. Timoth. cap. secundo, negauit
resurrectionem carnis, quod illi irr epsit ex a-
missa
bona conscientia. Sequitur hinc poena
corruptae doctrinae, et sauciatae conscientiae.
TRADIDIT EOS SATANAE, quae erat pote-
stas Apostolis tradita, puniendi palam con-
tumaces et vice politici magistratus. Po-
stea aucta Ecclesia, et reddito magistratu
politico desiit vt alia multa. Postea ad Ex-
communicationem etiam hoc applicarunt,
ae distinxerunt in minorem et maiorem:
minoris hos gradus constituerunt, priuatam
admonitionem, admonitionem factam per
mnistros Ecclesiae, demum submouere a

Sacramentis donec resipiscat.

Maiorem vocarunt seclusionem ab omni
licito actu: non multum differt ab anathe-
mate, quod pronunciari debebat solum in
eos, qui in S.Sanctum finaliter peccassent,
damnationisque suae aeternae non dubia de-
dissent argumenta. Id poterant Apostoli, po-
stera Ecclesia non ita facile in homines pri-
uatos pronuntiauit, quia semper spes Eccle-
siae est de emendatione, etc. Vide locum de
Excommunicatione.

DVo sunt fidelium officia in publicis
coetibus: audire sanam doctrinam
ex verbo Dei, et cum toto coetu
preces ad Dominum fundere. De
priore iam actum est capite primo. Nunc
ad alterum descendit, admonens Timo-
theum vt suis author sit in Ephesina Ecclesia,
vt in precibus seruent εὐταξίαν pietati con-
gruentem, praesertim quum Ecclesiae ad-
huc omnes sub infidelibus agerent magi-
stratibus.

Et quia in coetibus publicis quoque orant

mulieres, adhuc tamenforte Ethnico more,
parum decore sese gererent, his praescribit
suum quoddam decorum, quod eis omni-
no seruandum est, vt in vestitu omnis desit
luxus, et superbiae suspicio, in religione domi-
nandi ambitio. Atque haec duo membra isto
capite explicantur.

Propositio illa sit: Timotheo, et ob id om-
ni Ecclesiarum ministro curandum est vt
preces in coetibus publicis decenter et pie
fiant. Fient autem decenter, 1.si certam
habeant formulam. 2. si fiant pro his, pro
quibus orandum est. 3.si certo et ordinario
fine. 4. si honestis de causis impellantur ho-
mines ad orandum. 5.si ab his fiant, quo-
rum interest imprimis.6.si denique suo loco
et modo.

Quum igitur Apostolus de oratione ad-
moneret, has circunstantias omnes, breui-
ter quidem, sed diligenter explicuit, quas nos
etiam ordine notabimus.

Exordium secundi loci ducit ab ipsa
statim propositione: curandum ei, vt preces
fiant. Miscet propositioni suam authori-
tatem, vt hortetur ad rem tam piam: neces-
sariam autem indicat dum hortatur vt fiant
πρῶτον πάντων.i.ante omnia, non quidem sine

cura sanae doctrinae, quae vtique prima esse
debet, sed cum illa semper orationis haben-
dam esse rationem: quod ita constanter sem-
per seruauit et adhuc seruet Ecclesia, vt nun-
quam ad audiendum verbum conueniat quin
preces simul tum ante sanae doctrinae expli-
cationem, tum etiam post illam, fundantur
ad Dominum. Particulam igitur πρῶτον πάν-
των, simpliciter ad rei necessitatem refero et
coniungo explicationi sanae doctrinae: aliis
etiam minutioribus conuentum occupationi-
bus praefero ista duo. Hactenus propositio
quam explicatius priùs posuimus.

Deinde sequitur circunstantiarum consi-
deratio, vt enim decenter et pie fiant, scire
oportet primo quid in oratione nobis sit con-
cipiendum. Id ostendit Apostolus quadam
specierum enumeratione. Ordiamur rem a
toto genere.

Oratio est actio piae mentis confugientis
ad Dominum pro remissione peccatorum et
auxilio pie et feliciter quoque viuendi in hac
terra. Species eius hic exprimuntur qua-
tuor: δέησις orationis species est, qua animus
petit a malis vrgentibus per Dominum li-
berari, nec refert vtrum malum hoc ad ip-
sum, vel ad alium, adeoque totam Ecclesiam,
aut Remp. concernat.
Προσευχὴ autem est qua bona largiri nobis

petimus, imprimis corpori necessaria quae in
oratione solet animus magis necessariis sub-
iicere quasi secundaria in votis.

Ἐντεύξις, qua de iniuria illata conqueri-
mur, proque aduersariis simul intercedimus.
Εὐχαριστία pro acceptis beneficiis Deo agit
gratias, vt simul se Deo approbet grati animi
fignificatione. Haec diuisio ex Apostolo hic
colligitur, ac presenti instituto facile accom-
modari potest: nam ἐντεύξις proprie pro Ec-
clesiis fiebat, quae in persecutione erant aut
tandem veniebant: δέησις pro imperio, pro
magistratu singularum Ecclesiarum: προσευχὴ
ingenere pro beneficiis accipiendis, quemi-
admodum εὐχαρισςτία pro acceptis gratias
agit. Aliam diuisionem vide in Locis no-
stris.

Alterum est scitu necessarium, pro qui-
bus orandum sit. Fideles primi ex Iudaeis
vix admittebant in communionem salutis
Ethnicos, vana adhuc laborantes persuasio-
ne de Iudaeorum praerogatiua in Messiae be-
neficiis. Ideo facile etiam pro aliis infideli-
bus non orabant: hunc igitur scrupulum hic iubet
deponere, cum docet pietatis esse pro omni-
bus hominibus orare. Atque hac re Christia-
ni superant alias omnes sectas. Iudaei ad
huc pro Israële fundunt preces, reliquos

omnes execrantur in suis precibus : idem fa-
ciunt Turcae, soli Christiani pro infidelibus
orant. Itaque pietatis nostrae, adeoque verae
proprium est pro omnibus hominibus orare,
quod accipio non solum de specie in genere,
sed de personis, hoc est, nullum esse debere
mihi tam abominabilem hostem pro cuius
salute non debeam Deum rogare.

Totum posuit, id iam deducit ad eam spe-
ciem quae poterat esse controuersa. Orare pro
domesticis fidei non iubet, quia sine moni-
tore hoc faciendum esse nouerant: verum
pro impio Caesare, pro infidelibus magistra-
tibus orandum esse non satis illis notum fuis-
se apparet, de hoc igitur admonet. Reges ac-
cipio hic imprimis imperii Romani admi-
nistratorem Caesarem, deinde ei subiectos
monarchas, et si qui erant extra imperii fi-
nes noti et ignoti monarchae. In eminentia
vere constituti sunt Proconsules prouincia-
rum, Praetores, singularum etiam vrbium
proprii magistratus et officiarii: qui omnes
precibus sunt Domino commendandi. Pri-
mum hic astruitur magistratus, vt cuius non
possit non diuina esse ordinatio, cum pro his

Deus sit rogandus. Deinde impios non indi-
gnos esse nostra intercessione, item de nullis re-
probis facile desperandum cum indiscrimi-
natim pro his omnibus orandum sit. Com-
plemus hoc modo Christi mandatum, vt ho-
sti benefaciamus, praecipientis.

Tertio loco indicat quo fine sit orandum.
Primo vt tramquillam vitam degamus, hoc est, pro
pace publica Reip. nam sub illius alis tuti possunt
esse fideles. Ideo rogandus est Deus, vt sem-
per aliquod hospitium piis excitet, vbi tuto illi
seruire possint. H'ρεμία, tramquillitas est, qualis
in mari caelo sereno apparet, vbi mare placi-
dum est, et sibi relictum ab externis causis mo-
tuum liberum : ἠσυχία autem tramquillitas animi, v-
bi intra se etiam nihil habet quod perturbatio-
ni dare possit occasionem: pax igitur tutissima
est, vbi ab externis et domesticis seditionibus
tuti sumus. Εὐσέβεια, certa est colendi Deum ra-
tio Σεμινότης autem honestae vitae ac morum. Ita-
que ad hos duos fines acconmodari debent pre-
ces piorum ad conseruationem verae pietatis, et ad
honestatem vitae: et quia ad hoc etiam pro
magistratibus orandum est, patet magi-
stratum vtriusque custodem esse, verae scili-
cet doctrinae, et honestatis vitae, in vtraque
conseruanda est subditis pax. Similia habes

Ierem.2.9. vbi iubet pro statu et pace Baby-
lonis orare Iudaeos, vt et ipsi pacem habeant.

Quarto loco admonet de causis impel-
lentibus ad orandum. Colligendae sunt hic
rationes propter quas ad preces compelli-
mur: nos ex Apostolo eas indicabimus. Pri-
mum igitur rei honestas nos ad id debet mo
uere. Καλὸν dicitur natura honestum, pulchrum
et vtile: orare pro omnibus natura est hone-
stum, igitur studiose est faciendum. Dein-
de, quia est Deo gratum et acceptum: debent
autem pii tanquam filii Dei imprimis res-
picere ad Dei voluntatem, vt omnia sua ad
hanc accommodent. Tertio, quia Deus
omnes homines vult saluos fieri: ergo nos
pro omnium salute et conuersione orare de-
bemus, cur enim non orabis pro eo quem
Deus velit saluari? Et omnes homines non
solum de tota specie accipio, hoc est, vt ex
ommbus nationibus aliquos velit saluari, sed de
indiuiduis omnibus vult. n.omnes saluos fieri
reuera, sed conditione hac vt poenitentiam a-
gant, et se conuertant ad Christum filium
Dei: sic voluit saluari etiam Cainum, Pha-
raonem, Iudam, verum quia in desperatio-
ne manserunt, contempta omni pia admo-
nitione, merito damnantur. Sic interpretatur
hanc clausulam D. Ambrosius, vt dicat sub-

esse conditionem, secundum quam prorsus
nemini salutem negat Deus, ea omnino ne-
cessaria est subintelligenda. Quarto, non
solum omnes vult saluari simpliciter, sed in
hac vita quoque omnes vult peruenire ad co
gnitionem veritatis. Veritas Christus est, i-
pso dicente, Ego sum via et veritas. Itaque
ad Christi cognitionem omnes vult perue
nre:in hac latet etiam verus Dei cultus, ve-
ra adorat io, sui cognitio, peccati, beneficio-
rum Christi, et ratio vera salutis. Haec tanta
bona Deus omnibus offert sine inuidia aut
personarum respectu: quod vero non omnes
ea bona amplectuntur, non Dei offerentis,
sed hominum est repudiantium.

Quinto, VNVS TANTVM EST DEVS, scili-
cet omnium nationum et hominum: ergo
pro omnibus ad vnum Deum est orandum.
Videtur respicere Apostolus ad Iudaeorum
falsam persuasionem cupientium Gentes
excludere a Dei gratia: sic Rom.3.inquit,
Num Iudaeorum saltem Deus est, an non et
Gentium? vtique et Gentium, igitur salus
Gentium Deo quoque curae est, et ideo pro
his infidelibus adhuc serio est orandum.
Sexto, VNVS ETIAM SOLVM EST
MEDIATOR : ergo ab hoc non sunt ar
cendae Gentes. Vt enim vnus tantum est
Deus omnium hominum: ex quo efficitur

curam omnium ad hunc vnum pertinere, sic
quia vnus tantum est mediator: consequens
est, omnium peccatorum causam ad hunc
vnum esse deferendam. Deus ille vnus om-
nes homines damnandi habet ius, quia in il-
lum omnes peccarunt, nunc si multi essent
mediatores, alii aliis modis possent reconci-
liari, nec esset necessum Christianos pro om-
nibus orare: at solum vnus est mediator, ille
Christus Dei filius a quo pii dicuntur Chri-
stiani, ergo vt omnes ad hunc vnum media-
torem conuertantur pro illis orandum est. Ac
mediatoris officium in Christo accipio, de
tota persona Christi, hoc est, vt sit mediator
respectu vtriusque naturae, diuinae et huma-
nae. Sic interpretatur locum hunc Chryso-
stomus, et alii, etc. Vide Locos.

Explicat plenius hanc causam forma-
lem salutis nostrae: λύτρον dicitur redemptio-
nis pretium: ἀντίλυτρον vero cum alius soluit
quod reus non poterat, vt in bello cum ca-
put capite, vita vnius alterius morte redi-
mitur, etc.

Ac latet hic nouum argumentum, Cur
pro omnibus sit orandum. Ratio est, quia
D. Christus pro omnibus passus est. Cur
igitur dubitares pro omnibus orare , quum
Christus non dubitarit pro omnibus |mori?

Mortuus est autem pro omnibus, vt hic lo-
quitur Apostolus, nec impedit hoc quod
non omnes mortis beneficium amplectun-
tur. Quia suo malo et vitio naturae suae ob-
latam gratiam aspernantur, non aliqua Dei
culpa. It aque nec nos pigeat pro omnibus o-
rare etiam pro perditissimis nebulonibus, et
tyrannis, quanuis nihilo reddantur meliores
1e ue nostris.

Accipio defignata tempora, quando scili
cet Christus nasci, pati pro nobis, et praedi-
cari in toto orbe debuit: sic loquitur ad Tit.
Leverte-

Digressiunculam continuat etiam sui
muneris annexa mentione. Sumatur hinc o-
ctaua ratio, Cur pro impiis Ethnicis sit oran-
dum. Ratio est, quia Deus illi singularem A-
postolum constituit, per quem conuerteren-
tur:ergo digni sunt pro quibus oretur. Item
dignos iudicat Apostolatu peculiari: et Apo-
stolus Paulus dignos iudicat pro quibus tot
obeat labores:ergo nos dignos iudicemus no
stris precibus.

Redit ad institutum, ac infert πρoς τὴν
θέσιν rationes suas. Est quinta orationis cir-
cunstantia, a quibus orandum sit. A viris

simul ac mulieribus, hoc est, a toto coetu con-
sentienter orandum est pro omnibus homini-
bus. Ac hac diuisione sexus includit omnes
fideles omnium etiam aetatum, vt sit sensus,
vt pro omnibus orandum sit, ab omnibus fa-
ciendum est : neminem excludit Deus in o-
rando. Omnium pater est et Deus: omnibus
igitur liberum concessit aditum.

Sexta orationis circunstantia est de loco
idoneo adorandum. Ex disciplina Mosis ac
Prophetarum vnus certus erat cultui diuino
deputatus locus, quem postea confirmauit,
templi Hierosolymis constructi maiestas,
adeo vt solum illic Deum adorare liceret,
quo qui peruenire non possent, saltem ver-
sus Hierosolymam conuersi orarent, quod
adhuc Iudaei hodie seruant. Hinc Ioannis
capite 4. Quaerit mulier illa de loco oratio-
nis, Iudaei dicunt oportere Hierosolymis
adorare, patres autem in monte Samariae
adorasse: id discrimen valuit vsque ad natum
Christum.2. Nodum hunc soluit ipse Mes-
sias, Ioannis quarto versu vicesimo primo:
deinceps sublatum est, et hic etiam testa-
tur Apostolus in omni loco pium est Deum
inuocare: locus enim nec addit, nec adimit
pietati.

Septima, Quomodo orandum sit, qui mo-
dus proprie ad pietatem pertinet. Huc re-

fero quod hic scribitur, TOLLENTES
PIAS MANVS ABS QVE IRAET DI-
SCEPTATIONE. Tollere manus in o-
ratione gestus est animi ad Deum respicien-
tis, qui sic est comparatus, vt in omni statu
externis gestibus prodat affectum suum, lae-
titiam risu et vultu hilari prodit: tristitiam
contra moerore, submissione manuum com-
plicatione, et similibus gestibus. Ex quo dis-
cimus, a pietate non esse alienum in oratio-
ne ardenti gestus externos addere confor-
mes affectibus animi. Hinc alii prosternunt
se humi, et Iudaei cinere et sacco se defor-
mant in argumentum doloris, vestes lace-
rant. Nos genua flectimus, caput nudamus,
complicamus manus, contundimus pectora.
Patribus nostris per Heluetiam moris fuit
expansis manibus orare, quod indubie a ma-
ioribus acceperunt: et in summis periculis bel-
li adhuc ante conflictum sic orant.

Sic aliae aliis nationes vtuntur gestibus,
quos dictat et exprimit animi affectus, nec
facile leges admittit perturbatus in orando
animus.

Hoc saltem memoratu dignum est, quales-
quales sint affectus, vt manus sint purae, vel,
vt inquit, sanctae, hoc est, lotae in innocentia,
opponitur enim sanguinolentis, auaris, vsura-
riis. Deinde manus sint etiam alienae ab ira:

quanquam ad totum hominem referatur
forte melius, q.d. abesse debet studium vin-
dictae, ne contra aduersarium tuum ores vt
Deus illum male perdat, sed sanam ei det
mentem: aut absit ira quae indignatur Deo
per impatientiam: nam solent homines fra-
cti mora Deo irasci quod non liberet quando
ipsis videtur. Vtrunque vitium abesse debet
a pia oratione. Tertio, absit etiam discepta-
tio, hoc est, dubitatio, quae promissionibus
Dei detrahit, et incipit disceptare in vtram-
que partem, vt ostendit Apostolus Rom.2.
ver.15.

Alter locus huius capitis de decoro a mu-
lieribus seruando in publicis coetibus. Ac-
commodat autem quaestionem ad duo. Pri-
mum, quales debeant esse in precibus. Dein-
de, in reliqua conversatione.

De precibus ait, Mulieres similiter debe-
re orare: sic enim accipio illa, VOLO EAS
SIMILITER ORARE: aequantur viris studio et
ardore orandi, vt conditionibus illis omni-
bus viris pares esse debeant. Singularia au-
tem sunt, quae afferre debent de suo decoro,
modestia in vestitu, et modestia in discendo:
duo enim hic taxat vitia in muliebri sexu.
Superbiam in habitu, natura enim mulier
est animal φιλόκοσμον. Deinde studium do-

minandi, vult enim videri tanquam et ipsa
sapiat.

De priori inquit, IN AMICTV HONESTO,
scilicet orare illas volo: καταστολὴ dicitur sto-
la qua totum corpus tegitur vndique, ne quid
indecorum compareat. Interim eis concedit
mundiciem, non enim vult sordidas, sed in
mundicie pietatis ratio habenda est.

Deinde, ADSIT EIS αἶδος, PVDOR, oratio
elegantissima est, quae pudicam monstrat
mulierem, ne sit effrons, ne deponatur rubor,
sed potius declaretur

Tertio, adsit sobrietas, quae custos est pu-
doris, Graecis dicta etiam ὅτι σώζει τὴν φρώνησιν-
σιν, sapient iam seruat sobrietas in omni qui-
dem sexu, imprimis tamen in muliebri.

Sequuntur deinceps notae luxus, vt est πλe-
γμα, hoc est, crinium ornatus tortus, quum
instar torui incuruatur pilus, sub quo omnis
crinium fucus facile potest intelligi; sed po-
test πλέγμα quoque accipi de ornatu ve-
stium, vnde nos dicimus plegii: luxuriat enim
muliebris vestitus in primis hoc modo, vt
fimbriis varia plicatura addatur: plegii vndenn
Zũ vndenn, in mittenn vff den roskem obenn sicleit mitt siluneem:
also vff den ermtenn, golleamm: sint πλέγματα, schnur spi
zlii, et similes nugae, tamen adauctum est, hoc lo-
co nobis dici,mu blegii, vomi belegenn non a Graeco;

cui tamen affine est πλέγμα, et Graecum πλέ-
γμα de reticulo crinium et fuco crispandi
pilum proprie dici.

Auro ornari mulierem piam non decet, in
eo enim luxus est superfluus: damnatur hic
luxus aurum intexendi vestibus, annulorum,
torquium, fibularum, amuletorum, quo gene-
re nos insigniter peccamus: non solum matro
nae, quae catenis, annulis, reticulis aurum pro-
dunt, sed viri etiam. Alii auribus infigunt, a-
lii potant, edunt, nihil non in perniciem et
luxum auri comminiscuntur.

Vnionibus eadem imminet turpitudo ab
hominibus. Cleopatra insignem luxum vo-
randis vnionibus, et Antonius prodiderunt:
nostrae matronae crines et reticula eis ornant.
VESTITV PRECIOSO, quae per partes et spe-
cies damnauit, nunc in genere perstringit,
q.d.in omni vestitu qualisqualis sit cauen-
dum esse luxum: sic rusticus in suo lacero sa-
gulo decorum seruet, ciuis in toga vrbana,
Senator, Consul, Nobilis, in summa singuli de-
corum seruent. Eadem ratio est in vestitu mulie-
bri, de quo proprie hic loquitur Apostolus.

Iterum affirmatiue loquitur: summa, τό
πρέπον seruandum est in omni habitu. Deco-
rum autem hoc regatur a pietatis regula, non
iudicio humano. PER OPERA BONA, addit

Apostolus, quia operis rationem habet, quo-
cunque tandem aedificatur proximus.

Alterum membrum huius institutionis
de muliebri decoro in conuersatione Eccle-
siastica. Praeceptum repetatur ex 1.Cor.14.
quo mulieri docere non permittitur in Ec-
desia. Hic ostendit praecipuas virtutes dome-
sticas in causa religionis, quales sunt ἡσυχία,
modestia in discendo sine scrupulositate: ὑπο-
ταγὴ studium parendi legitimo imperio.

Contra studium dominandi agit: quod
declarant mulieres vel praesumptione, quan-
do doctrices esse volunt: vel priuatim plus
sapere viris suis sibi videntur, vtrunque pro-
hibet. DOCERE NON CONCEDO, in-
quit, NEC αὐθεντεῖν, hoc est, imperiose age-
re in virum. Hinc authentica dicuntur quae
habent authoritatem, vt libri authentici. Nec
frangit regulam hanc, quod aliquando mu-
lieres prae fuerint rebus, vt Debora, Anna, et
similes, quia extraordinaria exempla non fram-
gunt legem communem.

Confirmat cur mulieri non sit permit-
tendum imperium : ratio est, ab ordine crea-
tionis. Primo, Adam conditus est, ergo fa-

pientior et prudentior Eua: valet ratio in ea-
dem specie, alioquin infirma, cum pecudes
et plantae ante Adamum conditae sint: sed
in eadem specie videtur Deus praestantiora
primo loco condidisse, vt inter homines A-
damum: Eua hoc gradu inferior est.

Altera ratio ab euentu, nam primi ho-
minis imperium mulieri concessum infelix
fuit: igitur deinceps mulier ab imperio sibi
caueat. ADAM NON DECEPTVS EST, scil.
primo loco, alioquin vtiq. deceptus est, sed se-
cundario loco, cuius culpam fert Eua.

Respondet obiectioni tacitae: nam po-
sterius argumentum sumptum erat a lapsu,
et significationem habebat poenae: nam ob il-
lam infelicitatem consilii Euae, poenae loco
mancipata est in seruitutem quodammodo
viri. Nunc cogitabit mulier, ergone mise-
ra eris semper et damnata ob infelicitatem
illam? Respondet Apostolus, casus quidem
miserãdus est qui dominandi studium meri-
to possit dissuadere: interim tamen paratum est
huic quoq. remedium, commune scil. in Chri-
sti merito. Deinde poenae loco impositum,
quas poenas si patienter ferat, saluti suae con-
sulit: illud posterius est τεκνογονία, sic infra 5.

cap. de viduis iunioribus loquitur, quas vult
nubere, liberos procreare, et domum custodi-
re. Addit hinc, SI MANSERINT IN FIDE:
mulieres scilicet: nam collectiue mulieris voce
totum sexum intelligit. Heterosis numeri
effecit vt hoc quidam ad filias referrent. Sed
de mulieribus loquitur, SI MANSE-
RINT IPSAE IN FIDE, hoc est, verae do-
ctrinae professione, et dilectione proximi, be-
nefaciendi studio, amore Dei, et sanctificatio-
nehoc est, vitae innocentia qua ornatur pro-
fessio: modestia vero est σεμνότης illa ciuilis,
quaein habitu et excessu elucet.

GVBERNATIO Ecclesiastica
docet quodnam sit omnium or-
dinum officium in coetu fide-
lium, quae vt recte administre-
tur respiciendum est ad doctrinam et dis-
ciplinam: in doctrina sanitas requiritur, sa-
na autem est quae habet congruam loquen-
di interpretationem conuenientem in Euan-
gelio: disciplina autem mores doctrinae sa-
nae conformes requirit, vtrunque procurare
debent praesides Ecclesiarum, ac de sana

doctrina admonuit primo capite:mox ad dis-
ciplinam de εὐταξία tramsiuit capite 2. nunc ve-
ro tertio loco admonet de ipsis personis per
quas vtrunque in Ecclesia confirmari et vti-
liter administrari debet: monet igitur de his
qui eligendi sunt, vt discant iuniores quasnam
virtutes ad ministerium sacrum afferre de-
beant. Deinde vt Timotheus et omnes qui-
bus Ecclesiarum cura est demandata, sciant
quales admittere oporteat, aut quinam tan-
quam indigni sint arcendi ab hoc munere.

Propositio sit, Timotheo, et omnibus, qui
cura Ecclesiarum incumbunt, curandum est
Vt semper adsint idonei homines per quos
sana doctrina et tota pietatis cura admini-
stretur: ad quam functionem non nisi aptos,
et canoni huic respondentes maiori ex parte
admittere debent.

Partes sunt: initium et finis συσατικὰ sunt.
Commendat enim initio munus hoc a sua di-
gnitate, quo aditum facit ad praeceptionem:
sic finis quoque commendat curam hanc Ti-
motheo, vt iam grauissimam et dignam in
quam diligenter et accurate incumbat. Me-
dia sunt Canonica, hoc est, praescribunt for-
mam, quae in electionibus seruanda est. Ac
primum de ipsis ministris. Deinde de mini-
strorum diaconis. Tertio de ipsorum familia et
vxoribus. Quarto de altero diaconorum ge-

nere, quod eleemosynis praeest. Sunt igitur
sex huius capitis partes. Principium συστατι-
κὸν: Deinde, idea boni ministri: Tertio, de vir-
tutibus diaconi: Quarto, de virtutibus vxo-
rum, ministrorum, et diaconorum: Quinto, de
diaconis eleemosynariis: Sexto, epilogus ad-
hortatorius ad ipsum Timotheum.

Aditus ad nouum locum de personis ad defen-
sionem sanae doctrinae et disciplinam morum or-
dinandis: loquitur autem de praestantia mini-
sterii. Propositio est, ad ministerii functionem
ideo homini operam suam loco et tempore
offerre licet: quod liceat probamus, quia ap-
petere concedit et desiderare: non autem con-
cedit ambitionem, igitur loco et tempore so-
lum concedit, et solum idoneo, quia non ido-
neum enciuuunt iequentesnote.

Vocat λόγον πιστὸν, hoc est, ἀξιόπιστον, di-
gnum cui fidem habeamus, vel αὐτόπιστον, cui
per se assentiamur, sine operosa demonstra-
tione: et re vera in Ecclesia Christi sententia
haec est extra controuersiam idoneo homini
operam suam deferre licere ecclesiae, saluo il-
lius iudicio.

Επισκοπὴ, munus docendi dicitur, hinc E-
piscopi, qui hodie ministri et simpliciter con-
cionatores dicuntur: nomen habent ab inspi-

ciendo, quia attendunt quid singuli doceant,
et agant, et viuant in Ecclesia singuli ordines.
Recte igitur dicitur nomen laboris ac diligem-
tiae. Sumptum est vocabulum a Graeco lo-
quendi vsu, nam Attici vocabant Episcopos,
magistratum, reficiendis publicis aedificiis
praefectum, legatos quoque in prouincias
missos, quales Lacones vocabant ἁρμοςτὰς, et
in certaminibus publicis iudices quidam di-
cebantur Episcopi. In Ecclesia Christi mi-
nistri sic appellati sunt a vigilantia et cura.
Postea vox coacta est ad meram dignitatem
et pompam neglecta cura docendi. Videant
igitur ne sint κατασκοποὶ potius et ὑποσκοποὶ,
quam Episcopi.

Hoc munus appetere licet: ὀρέγεσθαι dici-
tur, quemadmodum cibum et potum affe-
ctamus natura et necessitate compulsi: sic de-
ferre operam suam licet, afferenti medio-
cris industriae conscientiam cum videt Ec-
clesiam opera boni pastoris indigere sic li-
cet operam suam offerre ad alios honestos
labores : sic interpretor verbum etiam omi-
θυμεῖν.

Dicitur autem καλὸν ἔργον, BONVM O-
PVS, hoc est, ex ordine τῶν καλῶν, quia a Deo
est institutum. Deinde καλὸν, quia Ecclesiae
summopere est vtile et necessarium: καλὸν igi-
tur est etiam, quia χρήσιμον, et deniq. quia arduũ

ac difficile, quemadmodum dicere solemus,
Difficilia quae pulchra:nam Episcopi primi ra-
piebantur ad supplicia in persecutionibus: sic
in pace illis incumbebat cura sanae doctrinae,
disciplina morum, et alia infinita.

Duas boni et idonei ministri virtutes
recenset. Primum καταρατικῶς, deinde e-
tiam ἀποφατικῶς. Ac primum ait oportere
illum esse ἀνεπίληπτον, infra ad Tit.I. vocat
ἀνέγκλητος, quod significat hominem qui cri-
minis non possit conuinci, vt sit apud Eccle-
siam extra crimen: non enim vult sine pec-
cato esse, tum enim nullus idoneus esse pos-
set minister, sed atroci crimine vacare. De-
inde apud homines, nam ad Deum si rem
conferamus, vtique omnes sumus ἐπίληπτοι.
Deinde VNIVS VXORIS VIRVM,
hoc est, non polygamus esse debet, vt tum
omnes Orientales, imprimis Iudaei plures
alebant vxores: hoc vitium in ministro non
esse ferendumostendit. Itaque damnatur pri-
mum hic polygamia: deinde concubinatus,
vbi nulla legitima habetur, vt multae aut va-
riae concubinae. Praeterea si vna legitima, aliae
accedunt concubinae. Praeterea damnatur etiam
coelibatus, vt fine illo non possit esse idoneus

minister non enim requirit ἄγαμον, sed con-
tentum sua legitima vxore. .

Constat igitur vxoratum posse ministrum
esse bonum, sed quaerunt de vna vxore: alii
vna defuncta non concedunt secundam, sed quia
mors tollit vinculum matrimonii, desinit e-
nim per mortem esse vxor : manifestum est
vnam dici vxorem, quae vno tempore vna
semper est, ne plures simul et eodem tempo-
re legitimae aut illegitimae habeantur. Qui
de vna Ecclesia vnius episcopi interpretan-
tur, nihil dicunt ad praesentem locum ido-
neum, eoque nomine magis ineptiunt, quod
vnus episcopus plura semper inuadit benefi-
cia, vt ne sic praecepto Apostoli satisfaciant.

Tertio, νηφάλαιον OPORTET ESSE,
hoc est, sobrium, quae est non tam virtus quam
virtutis proprietas: reprimitur hac proprie-
tate nimius potus.

Quarto, σώφρονα, temperantem, moderatio
est cibi et potus, adeoque omnium cupidita-
tum: temperans facilius acquiescit pietati.
Hinc σωφροσύνην dicitur εὐσεβείας γείτων, con-
seruatrix quoque rationis est, vt ministro im-
primis sit necessaria.

Quinto, κόσμιος dicitur condecens habitus,
qui professionem ornat, ne militaris sit vesti-
tus, vel ad iustitiae studium referatur vt res-
pondeat ἐγκρατῇ, ad Tit.1. sed malo de ornatu

sui decori accipere, non sordidum vult, nec
indecenter vestiri, sed vt ex habitu cognosci
possit.

Sexto, φιλόξενος, hospitalis: cum enim Ec-
clesiae bona ad ministros deferrentur, vt prius
ad Apostolorum pedes, merito hospitales esse.
debent : peregrini enim hinc et pauperes a-
lendi erant. Nunc multo magis tales esse de-
bent constitutis stipendiis ordinariis, ex qui-
bus et ipsi et familia viuere possunt, pauperum
cura publica in pium magistratum reiecta.
Septimo, aptus ad docendum, διδακτικὸς,
instructus ratione docendi facili et perspicua,
qualis est methodica, vt ostensa rei natura ac
Vtilitate ad illam possit hortari, vt contra pro-
posita scelerum nota ab his potenter possit
dehortari: sic in defendenda sana doctrina
didacticus est si pure et perspicue veritatem
proponat prolatis veris causis, errores perspi-
cue detegat et confutet, aduersarios conuin-
cat, haec δείνοσις donum S.Sancti est.

Hactenus affirmatiue dixit qualis de-
beat esse minister, nunc ἀποφαρικῶς eandem
rem persequitur. Primum igitur non debet
esse πάροινος, vinosus: species est vel proprie-
tas sobrietatis, de qua iam diximus. Significat
autem πάροινος, vino quodammodo affixum,
assidentem ei semper: et παροινεῖν est ex vino

lasciuire, peccare, quemadmodum Nerote-
mulentus saltat inter scenicos, libidinatur,
corrumpit puellas et matronas, canit, etc. Sic
Alexander inter pocula occidit Clitum et a-
lia nefanda committit: vetat igitur hic vini
amorem, et lasciuiam inde promanantem.

3. Αἰσχροκερδὴς, turpis lucri cupidus, vel
turpis quaestus studiosus: quod fieri potest,
vel si ex rebus per se turpibus colligatur, vt
venalem habere linguam, vocationes mune-
ribus vendere, doctrinam ad opes comparan-
das accommodare: vel si per accidens turpis
fiat quaestus, qui extra ministerium poterat
esse honestus, vt si minister idem sit merca-
tor, institor, agricola, negotiator, et similes tra
ctet artes, quae idiotae forte concedi poterant,
ministro autem minime, auari hominis ar-
gumenta sunt.

4. Επιεικὴς, moderationis dicitur studio-
sus, non auidus poenarum, sed qui commode
fratrum delicta interpretetur in iure admi-
nistrando et exequendo, ne sit nimium rigidus:
summũ ius enim summa solet esse imuria..

5. Ἄμαχος, prius dixerat μὴ πλήκτὴν, non
pugnacem, nunc alienum a pugnis: sed latius
etiam patet ἄμαχον esse, hoc est, non debet e-
tiam verbis esse pugnax, contentiosus dispu-

tator, sed placidus doctor potius.

6 Ἀφιλάργυρον, alienum ab auaritia, prius
dixerat hospitalem, nunc radicem notat ipsam
auaritiam.

Hactenus fere recemsuit insitas virtutes,
nunc externas profert: ac primum, VT DO-
MVI SVAE BENE PRAESIT, domus guberna-
tio argumentum est gubernationis Ecclesiae,
quae et ipsa domus Dei dicitur.

2. LIBEROS HABEAT IN SVBIECTIONE,
ET HONESTATE: in familia episcopi duo re-
quirit, subiectionem et honestatem. Ὑποταγὴ
est obedientia ordinem suum seruans, quo dicto
sunt audientes inferiores. Σεμνότης autem familiae
decorum et grauitatem indicat in vestitu, incessu,
sermone, factis, totamq. vita:illa honestas miri-
fice ornat ministrũ Ecclesiae apud auditores.

Argumentum a minori addit, quo confirmat
prius membrum de facultate oeconomica. Domus
hic opponitur Ecclesiae, minus maiori: si id
quod minus est non potest, ergo maius admi-
nistrare non poterit, vt si, nauiculam in flumine
modico non potest administrare:ergo non nauem
in Oceano regere poterit: vera est ratio, non
tamem conuertitur, vt is ꝗ domui pont conmode
praeesse possit etia Ecclesiam regere: non enim
statim maiora potest, ꝗ minora nouit admini

strare: negatiue igitur recte colligit Aposto-
lus, ac defectus scientiae includit etiam defe-
ctum facultatis, quasi dicat, non potest plane
vtilis esse talis Eeclesiae.

Νεέφυτος dicitur recens plantatus : veο-
κατηχητης, nouiter admissus ad religionis pro-
fesionem, quales dicebantur Catechumeni:
igitur nouitius dicitur, qui in his quae ad mi-
nisterium necessaria sunt, rudis adhuc est
Huic imminent duo pericula, prius a seipso
posterius ab auditoribus Ex seipso, ne fiat infla
tus, hinc arrogans et aliorum contemptor, comple-
tur in eo quod dici solet, magistratus virum ar-
guit. Ex auditoribus autem periculum est,
inuidia, nam ωθόνος πρὸς τόν ἔχοντα έρπος, ta-
men Apostolus illa conuertit quasi posterius
ex priore fluat, et reuera inflati ruunt in ca-
lumniatoris iudicium: potest igitur et calum-
niator esse Satan, qui nouitios praecipitat er
vno in aliud peccatum, et commode dicitur
calumniator, quia Deum apud hominem tra-
ducit, vt testatur historia paradisi, et hominem
apud Deum, vt est videre in Iobo, et deniq.
homines apud homines: in hoc tam varium et
graue iudicium Satanae cadunt isti.

Bono testimonio ministrum munit contra

calumnias. Geminum autem potest esse vel
a domesticis fidei, id non requirit hic, quan-
quam prorsus sit necessarium: consistit au-
tem id in superioribus virtutibus de quibus testabum-
tur domestici fidei. Aliud testimonium petitur
ab externis, h.e. ab incredulis adhuc cum quibus
prius vixit. Hoc necessarium est ob sequentes
causas. Primum NE INCIDAT IN EX-
PROBATIONEM DIABOLI, hoc est, ne prius
vitae genus illi in probrum cedat: exprobra-
bitur illi si mala vita prior fuit, vt si fuerit scor
tator, fur, vsurarius, aut tale quid, id totum ca-
det ei in ὀνειδισμόν, in exprobrationem in no-
ua religione. Deinde, NE CADAT IN LA-
QVEVM DIABOLI, hoc est, vt vitae genus
prius ei sit impedimento in officio suo, de-
trahetur aliquid de autoritate sua, quae vt vi-
tentur petendum est testimonium ab exter-
nis. Hactenus de virtutibus episcopi, hoc est,
boni et idonei ministri, quas hoc ordine dige-
remus in bono et idoneo ministro, aliae virtu-
tes sunt insitae, aliae externae. Insitas voco
quae in ipsius ingenio quaeruntur et mori-
bus. Externas vero, quae in aliis cum sint
illi cedunt ornamento. Insitae vel sunt fa-
cultatis vel assuefactionis: facultas aut est do-
ctrinae, aut gubernationis doctrinae facultas
est, vt sit διδακτικὸς gubernationis, et suae
domui bene praesit, h.e.bonus sit oeonomus.

Assuefactionis moralis reliquae sunt, quae
vel facit ad temperantiam, vt repri mere ar-
dorem venereum, SIT VNIVS VXO-
RIS MARITVS. 2. moderationem po-
tus, sit sobrius, non vino deditus. 3. mode-
rationem cibi, vt iudicii sit σώφρον. 4. mo-
ucrauonem cultus, sit κόσμιoς.

II.Ad liberalitatem, sit φιλόξενος. 2. sit
ἀφιλάργυρος. 3. sit αἰσχροκερδής.

III. Ad reprimendam temeritatem, μἡ
πληκτής. 2. ἐπιεικής 3. ἄμαχος.

IIII. Contra ambitionem, μὴ νεόφυτος,
μὴ τυφωτείς.

Externae virtutes sunt, liberos habere be-
ne institutos, quo pertinet subiectio illorum,
et honestas. Item bonum habere testimo-
niumab externis, etc.

mosynam in pauperes, etc. In his σεμνότης re-
Tertio, loco praecipit de diaconis in
quibus easdem virtutes requirit, quas tribuit
episcopo: deinde quasdam specialiter. Porro
diaconos, intelligo post episcopum, hoc est,
primarium ministrum Ecclesiae inferiorem,
qui episcopo docendo, administrando Sacra-
menta, scribendo etiam, aliisque curandis re-
bus adhibetur, vt visitare aegros, curare elec-

quiritur, hoc est, grauitas pietati congruens:
est enim in quolibet officio sua quaedam gra-
uitas qua ornatur muneris professio. Hinc
σέμενια dicuntur collegia pietati deputata.

2. non bilingues. δίλογοι dicuntur qui a-
liud stantes, aliud sedentes loquuntur, sibi
pugnantia afferunt, incerta, et ob id saepe fal-
sa. Quia igitur diaconus episcopi est quasi o-
culus et auris, merito vult non bilingues:nam
deferebant populi peccata et errores ad epi-
scopum, hinc episcopus multa carpebat in
populo saepe ex diaconi ore, in qua re pru-
dentem oportet esse. Admonemur illo in de-
ferendo cautos esse oportere et non nisi vera
deferre ne odio et inuidia fratrum errores
nimium augeamus. Hinc delatoris nomen
omnibus nationibus odiosum et inuisum red-
ditum est.

Similiter ministri discant ne facile hu-
iusmodi delatoribus credant, nec statim tra-
ducant nisi re prius probe comperta. 3. NON
DEDITOS VINO, idem in episcopo
damnauit, quem voluit esse πάροινον, quasi
vino assidentem semper: sic diaconus non
debet προσέχειν, hoc est, non de bet attende-
re, et inhiare vino, ne vino corrumpatur, e-
tiam in deferendo aliorum peccata, alioquin
vinum per se non damnat, sed πόλλον, hoc
est, copiam, et προσέχειν, studium.

4. NON LVCRI CVPIDOIS, quae
ratio valuit supra, hic etiam repetatur, lu-
crum turpe est in diacono, si ad munera re-
spiciat et compotatoribus pareat, aliis ini-
quior: turpe est vel ex re per se turpi, vt Ves-
pasianus ex lotio colligebat vectigal, dicens,
Bonus odor lucri ex re qualibet. Sic hodie Ro
mae ingens lucrum colligitur ex publicis pro-
stibulis, lucrum turpe est. Deinde per accidens
fit turpe, vt si minister mercaturam exerceat

Vitiis opponit virtutes in diacono ne-
cessarias. Prima est, MYSTERIVM FI-
DEI, hoc est, sanae doctrinae formulam et
regulam nouisse, illud est ἔχεη μυςτήριον, te-
nere, nouisse possidentis est. Doctrina sana
recte mysterium dicitur, quia res est mundo
incognita et diuinitus patefacta. Deinde quia
ab impiis non agnoscitur, nec etiam sine poe-
nitentia admittuntur. Praeterea propter ra-
tionem Sacramentorum: hinc in commu-
nione dicebatur, catechumeni exeunto. De-
bet igitur diaconus fundamenta doctrinae et
formam eius nouisse. Deinde cognitioni addit
puram conscientiam, quasi dicat, non solum
peritus in religione debet esse, sed castis mo-
ribus, ne polluat conscientiam suam: conscien-
tia se habet vt nuda tabella, bona autem vel
mala fit studio ac vitae qualitate. Virtutum

studio et bonorum operum exercitio bona
nascitur: mala autem vitae petulantia ac im
probitate: recte igitur fidei coniungit con
scientiae puritatem.

Virtutibus addit probationem, nam vir
tutes cognosci debent publice. Probari au-
tem accipio, pro examinari, rogantur de vo-
lutate et facultate velintne et possint Eccle-
siae vtiliter seruire. Facultas cognoscetur ex
articulis fidei, et dexteritate concionandi, au
diatur ergo quomodo verbum Dei interpre
tetur, qualis sit illius vox, qui gestus, habitus,
methodus in tractandis locis, etc.

Post examen officii est inauguratio, mi-
nistrorum Ecclesiae, scil. docendo, consolando,
visitando aegrotos: hinc suo episcopo, et a-
liis fratribus. Tertio, repetit virtutes in ge-
nere omnes, SI SIT IRREPREHENSIBILIS:
conditio est necessaria, non enimeruditio, et
eloquentia hîc rei satisfacit.

Quarto, loquitur de vxoribus ministron-
rum et diaconorum. Nam quod alii de diaconissis
hoc accipiunt, non satis firmum est, minus
etiam placet eorum sententia, qui in genere
de sexu muliebri haec interpretantur. Prius
enim cap.2.versu 9. harum decorum descri-
psit, vt nonsit opus hic repetere. Itaque

vxores intelligo episcoporum et diacono-
rum: debent istae esse primum σεμναὶ, vt or-
nent maritorum suorum conditionem. Di-
scrimen igitur debet esse inter ministri vxo-
rem, et alterius de plebe, modestia, habitu,
moribus, totoq. vitae genere, reliquis exemplo
esse debet. Deinde, NON SINT CALVMMEA-
TRICES, διαβολοὶ, nam solent istae etiam populi
-errata ad maritos deferre vt corrigantur in
concionibus, ne igitur innocentes deferant,
vt prius de diaconis dixit, ne sint διλoγοί.
Deinde in genere ne sint garrulae, nugi-
uendae.

Tertio, SOBRIAE, sic maritis coniungit so-
brietate, et requiritur quidem in omnibus
piis ista virtus vt in genere virtus in omni-
bus requirenda est, in ministro autem et sua fami
lia postulatur excellentia quaedam et exemplum.

Quarto, FIDELES IN OMNIBVS, hoc est,
in tota causa religionis, deinde deferendis a-
liis, idem in fide matrimoniali, in administra
tione rei domesticae, in regenda familia, in
summa, omnia dirigat ad pietatis auctio-
nem.

Quinto loco loquitur de altero diaco-
norum genere, quod scil. administrabat opes
Ecclesiasticas, erant hi instituti primitus ab
Apostolis, Act.6. Hinc videtur in aliis Ec-

clesiis passim obseruatum, vt ministris adessent
diaconi quidam de senioribus selecti, quibus
committebatur aerarium Ecclesiae: hi paupe-
rum, peregrinorum, viduarum, pupillorum,
aegrotorum habebant curam, distribuebant-
que illis pro ratione facultatum et consilio
seniorum. Hinc Ambrosius censet in quali-
bet ciuitate debere esse episcopum vnum,
duos diaconos primi generis, qui simul do
ceant interdum et septem secundi ordinis,
qui Ecclesiae bona procurent. Nos ministros
habemus, et primi generis diaconos quoque
duos, secundi autem generis nullos, quia illa
pars ciuilis facta est, et a politico administra-
tur magistratu.

Inuitat spe praemiorum ad diligentiam.
Ac refero in genere ad totum ministerium:
debet enim haec ratio valere apud episcopum,
diaconum, eleemosynarium, ac si qui alii sunt
gradus in Ecclesiastica administratione. GRA
DVM SIBI AC QVIRVNT BONVM, non acci-
pio de diacono, quasi spe episcopatus debeat
diligens esse: sed gradum bonum apud Deum,
qui solet assiduis et vigilanter officio suo in-
tentis augere sua dona, secundum illud, Ser-
ue bone fuisti in modico fidelis, constituam
te super maiora.

Item habenti dabitur, et ab co qui non

habet, auferetur etiam id quod habet. Dili-
gentes igitur habent quo sperent donorum
auctionem. Deinde bonus gradus est apud
Ecclesiam cui seruit, illa enim commenda-
bit virtutem hominis, laudabit modestiam,
gloria igitur et publica authoritas quasi
prae mium virtutis bonus erit gradus. Ter-
tio, apud semetipsum, nam conscientia libe-
ra erit, et intrepide versabitur in ministe-
rio suo cum nullius sceleris sibi sit conscius.
Quarto, gradus hic firmissimus est ad vi-
tam aeternam, diligenter vocationi suae
adesse, etc. Addit alterum argumentum, et
multam libertatem, hoc est, si fuerit assi-
duus in officio, valebit etiam libertate docen
di, quasi dicat, si suis fuerit ornatus virtu-
tibus, contraria vitia intrepide carpet, vt e-
brietatem, scortationem, otium, et similes
pestes: fieri enim non potest vt commode e-
brios corrrigat minister qui et ipse vinosus
est: sic scortator non potest bona conscien-
tia contra scortatores agere, idem fit in aliis,
vt igitur ministro sua maneat salua παῤῥησία
dabit operam vt in officio quam diligentis-
simus sit.

Sexto loco sequitur epilogus: docet au-
tem cur scripserit de his rebus breuius: dein-
de cur etiam simpliciter scribat. nam videtur du-

plex occupatio: primum enim de breuitate
inre tam difficili non immerito quaeri po-
terat: deinde quia respondet se scribere bre-
uius quia mox ipse sit vent urus: iterum quae-
ritur, cur ergo scribis cum sis ipse mox ven-
turus? et huic respondet, hinc petendam esse
guberna tionis Ecclesiasticae formulam. Ita-
que hic priori quaestioni respondet de bre-
uitate scripti, SPERO ME BREVI VENTV-
RVM, ideo breuior sum in scribendo..

Alteri occupationi occurrit, cur ergo scri-
bat: respondet, si non venero, hinc tu ha-
bebis formulam gubernationis Ecclesia-
sticae.

Disce Apostolum non sui fuisse iuris, sed
saepe contra animi consilium alio ductum
Dei consilio, vt hic promittit aduentum suum,
de quo tamem dubius est. Proponit igitur etiam
sanctus homo, sed Deus disponit vt ipsi vide-
bitur. Deinde non absolute de futuris homi-
num consiliis statuendum est: sic Apostolus
hic conditionem prae seruat, ideo concedit
fieri posse vt diuinitus impediatur, quod suo
consilio nihil derogat. Vtvt cadat, interim
epistola haec suum habet vsum, scilicet, vt
hine modum gubernationis Ecclesiasticae
depromat.

Propositio igitur sit, Timotheus, et ob id

omnis Ecclesiae Christi minister gubernatio-
nis formulam non nisi hinc debet petere. Pe-
tantur hinc argumenta suasoria ad diligen-
tiam: primum, quia versantur in domo Dei,
hoc est, sunt oeconomi in Ecclesia Dei. Quan-
to qui praeest domui praestantiori, tanto vi-
gilantior debet esse in officio: sed hi sunt in
praestantissima, vtpote Dei domo oeconomi,
Ergo, etc. Domus Dei dicitur, quia continet
domesticos Dei, hoc est, electos et pios, qui
profitentur veram doctrinam. Hos omnes
complectitur vniuersalis Ecclesia, cuius particu
lae sunt priuatae Ecclesiae, vt singulares coe-
tus. Et qua ratione Ecclesia dicitur domus
Dei, eadem ministri dicuntur oeconomi Dei. Ita-
que vt oeconomus in familia praecipuos fert
labores, primus surgit, vltimus confert se cubi-
tum: primus est in laboribus, vltimus inde rece-
dit: sic ministri in Ecclesia praecipuum ferunt o-
lus,quare instructione imprimis opus habent.

Alterum argumentum est, quia domus haec
est Dei viuentis, quasi dicat, non stupidi aut
stulti domini familia est, sed Dei viuentis,
hoc est, omnia scientis, omnia coram inspi-
cientis, quem nihil latet vspiam, vigilandum
igitur. Nam oeconomi saepe ludunt impune,
et securiter stertunt heris improuidis, aut
non satis callidis et attentis ad rem, secus
hic ratio se habet. Deus viuens huic familiae

praeest, falli igitur non potest. Ac videtur
Deum opponere hominibus, viuum vero ido-
lis: plus enim Deus quam homo metui solet:
sed verus Deus etiam plus quam idola me-
tuendus est, quia idola stupida sunt, vita ca-
rent: Deus autem vita est.

Tertio, domus illa columna est, et stabili-
mentum veritatis, hoc est, fundata in verita-
tem quae est Christus, hinc columna veri-
tatis quasi ex veritate excitata, alioquin
Christus fundamentum est, vt loquitur 2.
Ephes.ver.20. huic fundamento superstru-
cta Ecclesia dicitur columna, quasi dicat, fir-
missima et inexpugnabilis. Deinde dicitur
veritatis columna et firmamentum, quia
Deus per Ecclesiam propagat veritatem, est-
que testis eius, et huic innititur quasi marpe-
sia cautes. Iam valet argumentum etiam hinc
a conditione seu proprietate Ecclesiae, quae
est semper indiuulse adhaerere veritati, ergo-
vigilandum est ministro, ne suo vitio ab illa
exorbitent auditores.

Digreditur longius in commendationem
doctrinae Ecclesiasticae ac enumerat veri-
tatis illius tam firmae praecipuos locos.
eosque imprimis, qui latent rationem: piis
autem sunt ὁμολογούμενοι. Et petatur hinc

quartum argumentum ad diligentiam, qui a mini-
stri tractant mysteria solis piis ὁμολογούμενα:
ergo vigilandum illis ne tanta mysteria suo
vitio polluant. Discamus ex hoc argumento
quae sit vera Ecclesia Christi in his terris, ni-
mirum quae inter alia etiam quaedam habet
confessa et concessa dogmata, αὐτοπιςτὰ et ὁμο-
λογούμενα, vt hic loquitur Apostolus, hoc est,
talia de quibus piis non licet dubitare. Nam
dubitando produnt se non esse pios. Interim
de his dubitat et disputat totus mundus. Sic
omnes facultates suas habent hypotheses,
quas non licet in dubium vocare. Hypothe-
ses igitur Christianae pietatis hoc loco sunt.

Hoc est, Deus carnem assumpsit. Ioan.1.
Deus caro factus est. In Christo, igitur duae
vnitae sunt naturae diuina et humana in vna
persona:atque hanc hypothesin qui negant,
principia pietatis conuellunt: ratio est, quia
Apostolo est ὁμολογούμενον : videant ergo quid
agant Arriani, et similes qui hoc totum in
dubium vocant.

Hoc est, Christus Dei filius homo factus
iustitiae laudem obtinuit, quod sit pura et i-
donea hostia pro hominum peccatis delen-
dis, iustificatus dicitur absolutus, et liber pro-

nuntiatus, vere iustus, vide Matt.11.Luc.7.
ver.35. Psal.51.

Id quidem verum est secundum histo-
riam, nam in natiuitate, ieiunio, passione, re-
surrectione, ascensione semper adsunt An-
geli spectatores: sed mihi videtur de maiore
quadam visione loqui, qua scilicet contra An
gelorum opinionem Christus mirabili ratio-
ne duas naturas vniuit in vna persona: quod
nec homines, nec Angeli satis explicare pos-
sunt, et ob id summo stupore viderunt: et vi-
derunt id in natiuitate, totoque Christi hi-
storia, plenius tamen in ascensione, stupen-
dum mysterium Christum hominem ad de-
xtram Dei Patris ascendere. Hinc Theodore-
tus dialogo 2.refert ex Hyppolito veteri et
Ecclesiastico scriptore, Angelos in Ascensio-
ne Christi hoc pronuntiasse quod scribitur
Psal.24. Aperite principes portas vestras vt
ingrediatur rex ille magnus, etc. quem locum
sic etiam interpretatur Iustinus Martyr con
tra Tryphonem. Haec mysteria sunt quae ri-
dent Prophani et impii homines, ludunt de
Christo tanquam homine nudo, et preca-
rio Deo.

Quarto, PRAEDICATVS EST GENTIBVS,
scil. incredibili successu contra spem rationis:
homines piscatores dementant totum mundum.

Vocatio igitur Gentium hypothesis est.

Quinto, CREDITVM EST ILLI IN MVN-
Do. Locum habuit Euangelica doctrina in
mundo contra Philosophorum decreta, con-
tra Iudaeorum furores, contra magistratuum
omnium edicta: habebit igitur hospitium a-
liquod semper in his terris vsque ad extre-
mum iudicium.

Sexto, RECEPTVS EST IN GL. scil.idem
ille Deus incarnatus: sedet ad dextram Dei
Patris, intercedit pro Ecclesia sua, illam tue-
tur potentia sua, gubernat Spiritu suo, flecti-
tur illi omne genu in terra, caelo, et sub terra.
Haec maiestas Christi est, quidquid dicant con
temptores eius.

LOCVS grauissimus hic explicatur
de erroribus circa fidem, qui po-
stremis temporibus simplicitatem
fidei corrupturi sunt. Locum pro-
ponit more Prophetico: est enim oraculum
Christi Ecclesiae relictum ad vtilitatem. Si-
mile habemus in 2. ad Timotheum capite
tertio versu quinto, et in 2.Petri capite 2.

et in epistola Iudae versu decimo octauo. Hic
explicat oraculum per circunstantias, tan-
dem accommodat ad corruptae doctrinae
capita praecipua, qualia sunt prohibere ma-
trimonia, et ciborum discrimina inducere
contra Dei institutionem.

Haec proponit Timotheo non solum ca-
uenda, sed vt alios de his quoque praemo-
neat. Hinc transit ad alia praecepta, vt de a-
nilibus fabulis cauendis, de exercitio verae
pietatis, de officio ministri, quo debet in om-
mbus virtutibus exemplar esse subditorunf:
nem de lectione, de non negligendis donis
Dei, et similibus, quae omnia ad vigilantiam
pios ministros excitant.

Propositio est, Timotheo et omni pio
ministro quam vigilantissime curandum est
ne qua labes contra sanam doctrinam in-
uehatur in Ecclesiam Christi, quales tamen
extabunt vltimis temporibus.

Partes capitis tres sunt. Prima, de statu
Ecclesiae post ipsius Apostoli exitum. Al-
tera, de cauendis fabulis, et verae pietatis
vero exercitio. Tertia, episcopum per om-
nia exemplar debere esse omnium virtutum
suis auditoribus. Cui adduntur quae dam e-
tiam specialia ad Timotheum sic pertinen-
tia, vt in illius persona omnium ministrorum
idea formetur.

Tramsitio ad quartum locum huius episto-
lae, quem locum simplici narratione propo-
nit, quemadmodum de hoc admonitus fue-
rat diuinitus. Ideo diximus oraculum esse de
futuro statu Ecclesiae post Apostoli mor-
tem. Ideo primum hic consideretur quis il-
lius oraculi sit author, Spiritus scil. Sanctus.
dicit enim, Spiritus expresse dicit, hoc est,
Spiritus Sanctus autor est admonitionis il-
lius, ad Ecclesiae vtilitatem, vt pii sciant
quae doctrina cauenda, aut sequenda sit.

Ac alludit ad Propheticum morem, qui-
bus hoc erat frequens, Dominus loquitur,
Deus dicit, Spiritus Domini loquutus est,
et similia, quo significabant se non authores,
sed organa tantum esse:sic Apostolus autho-
titatem praemonitioni conciliat, dum non
se, sed Dei spiritum authorem inducit. Sic2.
Pet.I. dicitur non voluntate hominum, sed
Dei Spiritu impulsos, locutos fuisse sanctos
Dei homines.

Deinde addit, quod hoc loquatur ῥητῶς,
hoc est, expresse, quasi dicat, sine amba-
gibus, sed nuda et perspicua oratione: per-
spicuitas igitur est testimonium veritatis,

cum mendacium inuolucris vtatur, et variis
coloribus sese pingat. Sic oracula Ethnica
semper ambigua fuerunt, aut certe obscura:
Dei contra sermo et veritas studet perspi-
cuitati. Facit illud eo vt de admonitione
nemo dubitare possit : relinquenda igitur
Scripturae sacrae sua simplicitas et perspicui-
tas, nec est affectata introducenda obscuritas
quam sua natura non habet.

Tertio, quando id sit euenturum, VLTI-
MIS TEMPORIBVS, ύστέροις καιροῖς. Vltima tem-
pora dicuntur ea quae ab ascensione Chri-
sti ad gloriosum eiusdem reditum decur-
runt. Et in his quae fini semper propiora
sunt, qualia sunt post Apostolorum tem-
pora, nostra hodie, et quae deinceps super-
sunt. Monet igitur de periculo infuturum,
quemadmodum cap.1. monuit de presenti
tum corruptela, qualem inducebant tum
νομοδιδάσκαλοι. Itaque diligenter est consi
derandum, quibus temporibus semper hoc
vaticinium sit completum.

Quarto, quid euenturum sit, et qui sint hoc
facturi, DEFICIENT QVIDAM A FIDE. Pro-
positio est vaticinii. Deficere est a vero ad
falsimm declinare : igitur defectio, ἀποςτασία
erit, a vera Dei cognitione ad falsam declina
tio, id dixit a fide deficere: fidem accipio
pro simplicitare verae religionis, quod aliâs

dicit sanam doctrinam, et hic mox καλὴν δι-
δασκαλίαν, bonam doctrinam. Vide igitur
quae sit Apostolica doctrina, et contra quae
sit apostatica doctrina. Apostolica est, quae
retinet simplicitatem sanae doctrinae, vt est
a Christo et Apostolis Ecclesiae relicta. Apo-
statica est, quae ab eadem deficit ad homi-
num commenta.

Quinto, qui hoc facient? respondet, τίνες,
quidam : hoc interpretor vt alibi loqui-
tur Scriptura per πολλοὺς: quia multi voca-
ti, pauci electi vt Christus ait, viam ad inte-
ritum esse amplam, et multos qui ambulent
illam, et Matt.24. multos fore seductores, et
apostasiam fore publicam, adeo vt electi
quoque seducantur si fieri posset. Itaque
ingens erit apostasia, qualis reuera fuit supe-
rioribus seculis et adhuc est, et erit deinceps
forte adhuc maior.

Sexto, quae causa illos ad apostasiam com-
pellat, illa gemina est. Principalis et organi-
ca. Principalis est, πνεῦμα πλάνον, hoc est, spi-
ritus errans, qui via dicitur: primum quia ip-
se in veritate non stetit, sed ad mendacium
defecit: hinc mendacii pater dicitur, et alios
tales efficit. Deinde errans dicitur spiritus,
quia aliis quoque erroris est causa, vt enim
i pse mendax est, sic alios tales efficit et men-

daciorum, hoc est, errorum quaerit patronos.
Is est spiritus mendax in ore omnium fal-
sorum doctorum.

Organica causa est, animi humani leui-
tas, qua natura corrupti vanitate delectan-
tur, illam praeferunt veritati, quod est προσέ-
χεα. Hinc nascitur communibus suffragiis do
ctrina dae moniorum. Satan hanc ludit et ho-
minum animis instillat ac dictat: hinc ambi-
tiosi homines illam publice proponunt et
propugnant.

Ortum descripsit apostaticae doctri-
nae per suas circunstantias, nunc eiusdem pro-
pagationem, quae fit per hypocrisin: pes-
simo ipsorum doctorum successu. Tria
autem hic ponit quae diligenter expen-
di debent. Primum ipsi per se sunt dευ-
δθλογοι, id est, falsae doctrinae defenso-
res, quae iam dicta est apostatica doctrina.
Fit autem Τευδολογία duplici modo. Pri-
mûm, quum per se falsum affertur, hoc
est, quod Scripturis sacris non est expres-
sum, sed his contrarium, vt Purgato-
rium, de inuocatione sanctorum, et si-
milia πευδολογίαν habent, quia de his

scriptura nihil habet. Deinde est ψευδολογία,
quando Scripturae alius assuitur sensus, quam
ferat sana doctrina, qualis est interpretatio
schismaticorum qui ad suas opiniones defen-
dendas torquent loca Scripturae, vt illud prin
cipium Ioannis, hodie quidam de principio
patefactionis et praedicationis per Apostolos
factae interpretantur, qui sensus Spiritus S.
non est. Deinde hanc ψευδολογίαν proponunt
in hypocrisi, hoc est, fingunt personam ad
fallendum idoneam, assumunt zelum reli-
gionis, gloriae Dei, et similia iactitant, quasi
vindices sint maiestatis Dei Patris, quae ma-
le tribuatur filio Christo, etc. Sic dae mon so-
let, non natiua prodit facie, hoc est, vt dici
solet, non niger, sed specie Angelica in pu-
blicum prodit: Talis erat hypocrisis Phari-
saeorum, hodie monastica vita absorpta est
nefanda hypocrisi, sub qua enormia latent
scelera: talis coelibatus, ieiuniorum, castitatis,
votorum peregrinantium hypocrisis. Dici-
tur hypocrisis cum aliud latet, quam externa
specie hominum oculis offeratur, vt in co-
moediis personati homines prodeunt, qui
habitum, sermonem, gestus, facta aliorum
repraesentant, quos illi nunquam viderunt:
tales sunt isti personati sancti et Chri-
stiani.

Iertio, HABENT CAVTERIATAM
CONSCIENTIAM, quasi dicat, infeli-
citer illis cedit errorum defensio: foris splen-
didi sunt doctores, et Promethei: intus mi-
sere torquentur alastore conscientia ipsos ac-
cusante, et damnante. sunt istae furiae et ma-
nes a quibus nunquam tuti sunt. Καυτήριον,
cauterium, chirurgicum est instrumentum,
quo resecantur interdum vstione partes ma-
le sanae a corpore humano. Item instrumen-
tum quo signabantur equi et mancipia, vt ex
nota inusta cognosci possent. Mancipia ali-
quando sic etiam in fronte notabantur: hoc
ad conscientias hicApostolus transfert. Cau-
terio notat a dicitur conscientia, quae damnat
et reum agit hominem: est enim is domesti-
cus testis qui falli non potest, conscius omnium
dictorum, factorum, consiliorum, cuius iudi-
cium etiam valet apud Dei tribunal.

Tertio loco describit tandem aposta-
siam a genere doctrinae. Ex qua duos prima-
rios articulos producit, vt posteritas iudicium
possit ferre inter apostaticam et Apostolicam
doctrinam, vt mirum sit tam crassa ignoran-
tia mundum haec duo capita neglexisse.

1. Prohibebunt γαμεῖν, hoc est, honesta-
tem matrimonii tollent: ius eius in arctum
redigent: quod factum est duplici modo. Pri-

mum, simpliciter quidam danarunt nuptias:
alii secundum quid, hoc est, eos qui nati ad
coelibatum non sunt, contra naturam voto
castitatis constrinxerunt, quod adeo rigide
seruant, vt potius admittant scortationem,
quam legitimum coniugium. Quo in errore
fuerunt olim Tatiani, Marcionitae, Manichaei,
et nostri hodie Pontificii. De Manichaeorum
rationibus vide August. de moribus Ecclesiae
catholicae libus 1.cap.35. Epiphanium, Irenae-
um, et alios. Nos de matrimonio et coeliba-
tu egimus quoque in Locis nostris: vide etiam
elegantem epistolam Cypriani libus 1.epist.11.
de virginibus quae votum castitatis non ser-
uabant.

11. De ciborum delectu, de quo vide Aug.
epist. 86.ad Casulanum, et li.2. de moribus Eccle
siae cap.13. vbi delicatam abstinentiam damnat, prae
ferens ei suillae etiam carnisvsum. In Locis nostris
explicata est mea sententia de ciborum delectu
ex scripturae fontibus. Rom.14. Matth.15. Co
loss.2.1.Cor.8.ett.quae vide.

Hactenus depicta est apostatica do-
ctrina:nunc breuiter illam confutat, nomina-
tim articulum de ciborum delectu. Deus illos
condidit, h.e de genere sunt bonorum sua natu-
ra:ergo non debent simpliciter damnari.

Deinde fine bono conditi sunt, qui est

μετάληψις : ergo ab vsu hoc non sunt exclu-
dendi. Μετάληψιν intelligo iudicium de cibis
noxiis et innoxiis ex creaturis, quasi dicat, ca-
ro, fructus arborum, herbae, radices, etc. ideo
conditae sunt vt hinc cibus homini deproma-
tur. Peccant igitur qui carnis vsum prohibent.
Iudicium hoc indidit Deus naturae, vt intel-
ligat quid ad cibum vtile sit: alia enim con-
dita sunt ad medicinam, alia ad artes, alia ad
vestitum, a lia ad ornatum, alia ad cibum, etc.
Et quae cibi causa condita sunt, non debent
homini prohiberi. Praeterea fidelium hoc scire
imprimis interest. Ideo addit, CVM GRA-
TIARVM ACTIONE FIDELIBVS,
ET HIS QVI NOVERVNT VERI-
TATEM, q. d. impiis omnia immunda esse,
mundis contra omnia esse munda. Et Eu-
charistiam accipio hic pro precibus quae so-
lent recitari a sumpturis cibos, ante cibos et
post cibos, quod proprie faciunt pii.

A toto ad speciem totius argumentatur.
Omnis creatura est bona, ergo caro quoq. bo-
na edenti. Καλὸν accipio pro νόμιμον, h.e. con-
cessum et legitimum diuina authoritate. Huic
opponit ἀπόβλητον, i. iudicio hominum repro-
batum. Habes ex antithesi illustre argumentum.
Cibi piis concessi sunt diuina authoritate.
Hinc καλὸν dicitur: prohiberi autem hominum

doctrina, hinc ἀπόβλητον : igitur cauenda est
haec doctrina, et sequenda prima illa Dei con-
cessio. Addit tamen limitationem, quae prius
iam fuit etiam expressa, SI CVM GRA-
TIARVM ACTIONE SVMATVR.
hoc est, piis salubres sunt cibi et a Deo con-
diti sunt. Et Eucharistia hic etiam sit oratio,
qua consecratur mensa ante et post cibum.

Αἰτιολογία est superioris regulae, cur sanctis
omnia pura sint: quia cibus consecratur eis
verbo Dei, et precibus. Duo sunt modi con-
secrationis legitimae, verbum Dei, et oratio.
Λόγος θεοῦ est verbum scriptum, videtur e-
nim ad morem respicere piis consuetum, quo
ad mensam recitare solebat locus scripturae,
Psalmi aliqui aut simile: quae lectio vel reci-
tatio formam habet consecrationis. vel λόγος
sit τὸ ῤητὸν, quasi dicat, Dei pronunciatum est
licitos esse omnes cibos. Deus dixit, Quod
Deus sanctificauit, homo ne impurum dicat.
Alter modus est ἐντεύξις, hoc est, pre-
ces conceptis verbis recitatae ad et post ci-
bum : quales preces recitari solent ad pio-
rum conuiuia pro depulsione omnis noxae,
quae nobis debebatur ob peccatum in rebus
per se ad vitam salutaribus. Hae preces igitur
consecrant nobis cibos.

Damnanda hic est consecrandi ratio im-
pia, qua res in Papatu consecrantur ad vsus
insolitos, quos natura non habet, nec a Deo his
inditi sunt, vt dum consecrant herbas, radi-
ces, ramos arborum, plantarum ad fugandos
daemones. Oua consecrant contra incendia,
campanas contra tempestates, aquam, salem
contra peccata:ignem, aërem, terram, aquam,
omnia consecrant, hoc est, nouis vsibus dedi-
cant magna certe impietate: id non conse-
ctare, sed magicis artibus potius est demen-
tare et prophanare. Hinc consecrationibus ta-
libus certa tempora sunt deputata, vt in die
Marci, fructus terrae consecrant: in die ascen-
sionis Mariae herbas, arbores, fructus, et radi-
ces: die Stephani pabula iumentorum: in die
Ioannis vina: in die Paschatis lacticinia, mel-
la, agnellos, carnes, butyrum, panes, placentas:
in die Natali, gladios militares, vexilla mili-
taria, altaria, campanas, salem, elementa, et si-
milia, de quibus vide canoniale diuinorum, et
similes libros.

Epilogus est coeptae narrationis de futuris
Ecclesiae corruptelis in doctrina de matrimo
nio, et ciborum delectu : depromatur hinc
propositio loci, Timotheus et omnis bonus
Christi minister de his corruptelis quam fi-
delissime suos auditores monere debet:ratio

est, quia sic erit bonus minister. Ergo qui hoc
negligit, non Christi est bonus minister, sed
Antichristi, qui apostaticam sequitur doctri-
nam. Deinde sic declarabit, SE ENVTRI-
TVM IN SERMONIBVS FIDEI,
hoc est, peritiam habere sanae doctrinae. Λo-
γος πίςτεως, est certa et firma verae religionis
formula, quam habere debet is qui alios do-
cere vult. Hanc facultatem cum tribuat Ti-
motheo, ostendit a puero in vera fide enutri-
tum, primùm a Loide et Eunica in Prophe-
tis, mox ab Apostolo Paulo in Christiana re-
ligione.

Tertio, ET BONAE DOCTRINAE,
καλὴ διδασκαλία est quae sana dicitur, et sim-
plex fidei formula Propheticis et Apostoli-
cis literis congruens. QVAM ASSECV-
TVS ES, addit, significans eum tenere ve-
ram mentem et sensum scripturae: significat
enim παρακολουθεῖν, primùm mentem docen-
tis assequi, vt discipuli cum audiunt praelegentem
authoris mentem assequuntur ex interprete.
Deinde debent παρακολουθεῖν, cum vita et moribus
his ipsis actionibus intersunt, et respondent
professioni, nam doctrina quaedam est theoria
quae ad praxim refertur. Sic pii cum intersunt
certaminibus persecutionum, debent asse-
qui doctrinam, hoc est, percipere id quod
Christus illis praedixerat: hic tamen pro do-

cendi facultate loquitur proprie vt apparet.

cis, quae tamen ad propositionem, et illatio-
Secunda pars capitis, de vitandis aliis
doctrinae sanae pestibus. Imprimis quoad
dogmata disciplinae spectat. Nam fabulosam
doctrinam et prophanam vocat eam quae in
ritibus et disciplina vitae aliquid excogitat
praeter Scripturae sacrae mentem. Huic oppo-
nit εὐσέβειαν, hoc est, veram rationem colendi
Deum: et hanc esse mentem indicat mox
consequens confirmatio, in qua rationem ac-
commodat ad exercitia vitae corporalia, quae
dum extenduntur ad maiora, hoc est, ad spi-
ritualia, ius alienum inuadunt:igitur vt serue-
tur ἡ γνώμη τοῦ συγγράμματος, in propositione,
profanum, fabulosum et anile de iisdem cor-
poris exercitiis debet intelligi. Tria autem
sunt huius loci membra: πρότασις, κατασκευη,
et illatio: interseritur quoque grauis ἐκφώνη-
nem pertinet.

Propositio est, Timotheo et omni pio mi-
nistro curandum est diligenter ne in disci-
plina pietatis quicquam admittatur pugnans
cum vero Dei cultu, vtut speciem sapientiae
et religionis habeat. Haec praeponit Aposto-
lus antithesi quadam: primum enim praecepti
est oppositio. HOC AVERSARE, παραίοῦ: in il-
lo vero, TEIPSVM γύμναζε Illud ἄρνησιν

habet, hoc θέσιν. Fugiendum est in disciplina
morali μυθικὸν fabulosum, hoc est, quod spe-
ciem habet antiquitatis, sed cum vero Dei
cultu non congruit: ideoque duo huic disci-
plinae addit epitheta. Primum quod sit βέβη-
λον: deinde quod γραώδες. Βέβηλον dicitur im-
purum, nam Βήλον dicitur purum, qualis est
puritas in caelo sereno, in astris, hinc Beβηλον
impurum : nam βε syllaba significationem
dictionis mutat: ideoque recte intelligimus,
pollutum, coenosum, impurum, quod caeloet
astris minime dignum est. Γραώδες vero di-
citur, quod speciem habet sapientiae et anti-
quitatis, sed recedit a vera sapientia diuina,
quae docet verum Dei cultum.

Itaque damnantur hic duo pietatis verae
extrema: defectus est Bεβηλοτὴς, contaminans
pietatis exercitia profana vita. Excessus autem
est γραώδες, hoc est, superstitio, quae alias di-
citurδυσιδαιμονία. Exemplo res declarari potest:
tres simul vigilant diuersissimo fine et euen-
tu. Apostolus Paulus aut Petrus vigilat per-
nox vt oret pro Ecclesiis Christi, aliis prosit, et
munus sibi impositum melius obeat, docet
Euangelium, et orat. Vigilat simul supersti-
tiosus monachus aut Pharisaeus, qui vigiliis
suis, opus supererogationis fabricatur, meri-
torium apud Deum pro sua salute. His adde-
tur tertius profanus compotator qui pernox-

est in vino ab occasu Solis ad ortum eiusdem
debacchatur. Hic quaeritur quis apud Deum
bona vtatur disciplina, et cuius vigiliae Domi
no approbentur. Hypocritae placere non pos
sunt, quia δυσιδαιμονίᾳ, hoc est, superstitione
peccat, et γραώδες est hoc opus, hoc est, peruë-
tustus error est et anilis: lurconis quoque non
placere possunt, quia in eius vigiliis est βεβη-
λότης, hoc est, profanatio: itaque medium hîc
quaerendum et sequendum est, ne in casti-
gando corpore, aliam ve disciplina externa pec-
cemus superstitione aut profanatione. Εὐσέ-
βεια est idem quod θεοσέβεια, hoc est, recta
Deum colendi ratio, quam non aliunde quam
ex ipsius Dei voluntate petere oportet. Haec
autem Sacris literis expressa est, ac refertur
ad duo capita, fidem scilicet, et dilectionem
leu studium bonorum operum.

Confirmatio est propositionis: reddit e-
nim rationem quare profanae et aniles fabu-
Iae sint fugiendae. Ratio est, QVIA COR-
PORALIS EXERCITATIO PA-
RVM PRODEST, PIETAS AVTEM
AD OMNIA EST VTILIS, duae ra-
tio siquid concludere debet, oportet fabulas
aniles et profanas de exercitiis corporalibus
accipere, alioquin nihil concludit oratio. Ita-
que nos de disciplina morum interpretati su-

mus. Est enim fabulosum in doctrina vel fi-
dei vel morum ac disciplinae. sup. cap.1, vers,
4.taxauit quoque fabulas, sed ad doctrinam
fidei, illae videbantur pertinere: nunc cum i-
terum damnet fabulas, et confirmet suum iu-
dicium a ratione et fructu exercitiorum, con-
sequens hoc genus fabularum ad disciplinam
vitae spectare, Τυμνασία de omni dicitur, exer-
citio quo corpus, vel mens assiduo studio per-
politur: ideocum de disciplina morum loqua-
tur, recte corporalem addidit: qualia sunt ex-
ercitia, nudipedalia, humicubia, ieiunia, vigi-
liae, preces longiores et saepe iteratae, peregri-
nationes, et similia quibus corpus proprie af-
fligitur et castigatur. Tale exercitium fit ani-
Ie deliramentum, si homines sibi tale deligant
sine verbo Dei et studio promerendi sibi vel
aliis, gradum ad vitam aeternam consequen-
dam. Valet hoc sensu Apostoli argumentu,
AD PAVCA VTILIS EST EXER-
CITATIO CORPORALIS, honc est,
sua natura ad tanta non valet quanta super-
stitiosi ei conantur tribuëre: ergo vitium hoc
cauendum est. Ὀλίγον illud quod sit, facile per-
spici potest ex operum natura: vt ieiunium res
per se bona est, prodest etiam corpori, sed est
tamem ὀλίγον, hie. res parua respectu eorum quae
ei tribuunt superstitionsi, ac sanu reddit corpus
sobrietas, vigiliae animum excitat ad orandum.

Aliquid illa quidem sunt, imo magna, sed quid
respectu abusus? hypocritae ei longe maiora
assignant, merita erogationis et supererogatio
nis, gradum in caelo, vitam aeternam, et similia.

Deinde addit alterum argumentum a na-
tura εὐσεβείας, QVAE AD OMNIA V-
TILIS EST: opponit gymnasiae veram
pietatem, q.d.excessui veram rationem colen-
di Deum. Id quod plus prodest praeferri sem-
per debet in vsu rerum: bonum enim maius
praestantius est, sed pietatis ratio plus prodest
caecis illis exercitiis. Ergo, etc.

Πάντα accipio hic comprehensim genera-
liter, hoc est, ad vitae aeternae commoda, et vi-
tam aeternam consequendam, et recte oppo-
nunt voces ὀλίγον et πάντα. Exercitatio cor-
poris hic bis cadit: primum sua natura, dein-
de relatiue ad pietatem veram. Sed excipiunt
hic supra, superstitiosi, quomodo pietas ad
omnia possit? quomodo ad agriculturam?
mercaturam? artes mechanicas discendas? Re-
spondemus etiam ad has et in his plurimum
prodesse, nam in omnibus actionibus aequi-
tatem respicere iubet, Dei gloriam, proximi
commodum, et iustitiae communem regulam:
sic ad mercaturam prodest, ne fiat ex merca-
tore honesto turpis vsurarius, aut impostor, in
mechanicis dictat honesta viuendi ratione,
oportere esse contentum, nec defraudandum

in vendendo proximum: idem agricolae di-
ctabit, et aliis in genere omnibus. Sed Apo-
stoli explicatio audienda est. Propositum fuit,
in disciplina vitae fugiendam superstitionem
ac profanationem, sequendam autem ipsam
veram colendi Deum rationem. Ratio erat,
quia illa modicam habent vtilitatem:hoc au-
tem ad omnia prodest. Nunc hoc etiam pro-
bat hac explicatione addita. HABET PRO-
MISSIONEM VITAE PRAESENTIS ET FV-
TVRAE. promissionem accipio de defensio-
ne diuina, de auxilio Dei praesenter nos defen
dente, eripiente ex periculis, fortunante cona-
tus nostros, et similia. Nunc plana erit sen-
tentia: vera ratio colendi Deum quae dicitur
εὐσέβεια, haec sola habet promissiones diuinas,
de tutela, de defensione diuina quoad hanc
vitam, et futuram: ergo ad omnia prodest.
Si ad omnia prodest, ergo sola sequenda est.
Plena autem est enumeratio praesentis et fu-
turae vitae partitione proposita. Ac quod hanc
vitam attinet, promissio manifesta est, quia
vere Deum colentibus in veteri Testamen-
to Deus promisit, quod ipsorum Deus et se-
minis illorum futurus sit, hoc est, protector et
defensor: quae promissio ad Abrahami poste-
ritatem pertinuit eatenus si manserit in sta-
tutis Domini, hoc est, Deum sic colerent, quem-
admodum colendum sese proposuerat. Hinc

sol pii recte Deum colentes sperare poterant
illa bona externa, quae terrae Canaan nomine
erant comprehensa, vt fertilitas, vbertas, sa-
nitas, victoria contra hostes, et similia: et con-
tra ab his exciderunt quoties veram rationem
colendi Deum amiserunt, et cultum hominum
iudicio excogitatum receperunt in mores. Por-
ro sub his typis rerum externarum caelestia
quoque illis erant promissa: vt habet promis-
sio de regno Messiae in aeternum duraturo. Sic
in nouo Testamento in hac vita auxilium prae-
sens piis promittit Christus, Non relinquam
vos orphanos, Ioan.14. et Matth.6. Quaerite
primum regnum caelorum, et reliqua omnia
adiicientur vobis: ex quibus efficitur veris
Dei cultoribus proprie seruire promissiones
etiam corporales, de vita aeterna, nemo ambi-
gere potest, quin eius promissio ad solos εὐσε-
βεῖς spectet. Recte igitur et vere dixit Apo-
stolus, quod pietas huius et futurae vitae ha-
beat promissionem, et ob id ad omnia sit vti-
lis, et hinc etiam quod sola sit sequenda in di-
sciplina corporis.

Ἐκφώνησις est, qua sententiam etiam con-
firmat, ac reuocat nos iterum ad ὁμολογούμενα
Christiana, et αὐτόπιςτα, hoc est, quae per se et
sine demonstratione debebant valere in Ec-
clesia Christi: qualia supra quoque recensuit

cap.1.ver.15. et initio cap.3.et ver.16, cap.3.ta-
le hoc quoque est, quod in disciplina corpo-
rali sola vera Deum colendi ratio sit sequenda,
quam vocauit εὔσέβειαν: et reuera ext ra contro-
uersiam hoc debebat apud Christianos esse, pla
ne apud omnes ὁμολογούμενον, et ἀναμφισβητη-
τὸν: sed quis hic non scrupulos mouet? quis
non bonam intentionem praefert? et c.

Pergit in confirmatione sua, addens su-
perioribus suum exemplum, ac aliorum fideliũ,
qui pro vera pietate sola aduersa quique fe-
rebant, non autem pro disciplina corporis, vt
exempli causa pro ieiuniis, vigiliis, precibus con-
ceptis, non ferunt suas persecutiones, sed pro
vera colendi Deum ratione, hoc est, cultu ve-
ro vnius Dei: ergo hic cultus solus respici
debet. Talis non erat hypocritarum conditio,
nihil illi pro vera pietate, sed omnia mouebant
pro ceremoniis, pro ieiuniis, pro discriminibus
ciborum et temporum, pro circuncisione, pro
lotionibus, et similibus nugis anilibus discep-
tabant in religione Christiana: qualia hodie
sunt ferme omnia certamina proPurgatorio,
ieiunio, cereis imaginibus vigiliis, intercessione
sanctorum, cucullis, vita monastica, et c.
Obserua in hoc argumento, quomodo ve-
ri cultores Dei distingui possint ab hypocri-
tis. Primum, crucis forma multum differunt,

dum veri cultores duriter tractantur in hoc
mundo, quod significat voce κοπιῶμεν. Dein-
de ignominiose quoque tractantur, quod ex-
primit vox ὀνειδιζόμεθα. Inde κόπος et ὄνειδος
notae voces

Quomodo Apostolus Paulus laborem et igno
mimam subiuerit, pro vera pietate, vide 2.Cor.11.
et1Cor.4. ait, Persecutionem patimur et susti-
nemus. Rom.8. Quis nos separabit ab amore
Dei? num persecutio, etc. Gal.5.Si adhuc cir-
cuncisionem doceo quid persecutionem pa-
tior? et de Mose scribit epistola ad Hebr.11.
quod maluerit cum populo Dei ignominia
affici, quam gloriose viuere apud Aegyptios:
contra faciunt hypocritae.

Deinde distinguütur etiam causa crucis, quia
Paulus et similes affliguntur propter confes-
sionem fidei in Deum viuentem, h.e. de Deo
sentiunt et credunt quae filius Dei iussit nos
credere. Hanc doctrinami deformant hypo-
critae in ritus et ceremnomias bona parte.

Tertio, differunt etiam euentu, quia pii lae-
to rerum fine sperata bona obtinent: contra
hypocritae spem irritam fouent, et ob id mi-
sere pereunt.

DEVS DICITVR SERVATOR OMNIVM,
h.e. benefactor, vt Matth.5. Qui sinit oriri So-
lem super bonos et malos, id est, communiter
bonis et malis contulit et prospicit. IMPRI-
MIS AVTEM FIDELIVM, hoc

est, hos serio curat ipsorum bono fine, cum
malis externa beneficia cedant ad damnatio-
nem. Oratio argumentatur a toto ad praeci-
puam totius partem, quemadmodum Psal.
135. dicitur, Dat escam omni carni. et Psal.111.
Escam dedit timentibus ipsum, hoc est, dum
omnia animalia prouida sua cura alit, impri-
mis tamen hac sua prouidentia complectitur
electos. Sic Christus argumentatur a parte ad
partem. Si curae sunt ei aues, quanto magis nos:
si curat pilos vestri capitis, quanto magis ani-
mas nostras? simile est hoc, nisi quod a toto
ducitur ad praecipuam totius partem.

Illatio est totius loci, denuntiare refero
ad errores reprehendendos in hac quaestione
de exercitiis corporalibus, de quibus debet
auditores diligenter et vigilanter monere

Docerevero ad ipsam ευσέβειαν, hoc est, ve-
rum Dei cultum, qui in his sequendus est

Tertia pars capitis huius de dotibus bo-
ui ministri quae etiam aetatem iuuenilem ex-
cusant: solent enim homines interdum ma-
teriam contemnendi doctrinam petere ab
aetate docentis, contra quos hic disserit A-
postolus. Et exempla declarant Deum in suis
donis non excludere iuuentutem quin ei det

illustria dona: sic Daniel puer inter Prophe-
tas habitus est, et Samuel. Dauid, iuuenis e-
gregia dedit specimina futuri regis. Solomon
iuuenis illustre tulit iudicium inter mulieres con
tendentes de infante. Haec et similia ad lau-
dem iuuenilis aetatis proferri possunt. Por-
ro quia haec aetas enormia habet vitia, ideo
non simpliciter aetatem excusat, sed in per-
sona idonea, qualis erat Timothei, alio-
quin exempla satis testantur quantum iu-
uenes oratores Rebuspubus aliquando obfue-
rint: conqueritur Cicero alicubi inter alias
causas dissipatae Reipubl. Romae illam fuis-
se, quod surrexerint oratores noui, homines
adolescentuli. Et in religione idem saepe
accidit.

Verum ad rem. Apostolus docet hic qui-
bus actibus docere possit etiam iuuenis cum
authoritate et grauitate. Quatuor autem sunt
loci partes. Prima habet materiam contemptus
scil. aetatem: altera recitat ἀντιδοτα, hoc est,
virtutes quae contemptum hunc tollere po-
terunt. Tertia, rem concludit. Quarta ad-
dit duo illustria argumenta a gemino fru
ctu, habent illa vim excitandi ad diligen-
tiam.

Propositio sit, Aetas si caeterae adsint dotes,
in ministro non vsque adeo respicienda est.

Praeoccupatione orditur locum: ac prae-
ceptum dat auditoribus quid illis sit facien-
dum in persona Timothei: Non damnan-
da aut contemnenda doctrina, quia a iuue-
ne tradatur.

Ratio est, quia reliquae dotes illustres ad-
sunt. Discimus hic Timotheum iuuenem
fuisse, de quo Act.16. et sup.cap.3. et in illo il-
lustria fuisse dona quae contemptum merito
prohibere poterant apud pios: in quo valere
debet illud, μᾶλλον τὰ ἔργα σκοπεῖν χρὴ, ἤ τὸν
χρόνον, magis actiones quam tempus respice-
re oportet. Deinde magis etiam commen-
dari senes si his virtutibus praediti sint: quia
aetas illos magis liberabit a contemptu.
Inde forte infra 5. duplici honore dignos
facit.

Alter locus de caeteris dotibus quae ad-
esse debent, si iuuentus in ministro respici
non debeat. Facit autem illustrem ministrum
quemadmodum Rhetores suum oratorem
virum bonum; dicendi peritum. Addunt illi
tria, πίςτιν, ἤθος καί πάθος. Πίςτις facultas dicen-
di vere illa in ministro est δύναμις docen-
di sanam doctrinam: ἔθος , authoritatem con-
ciliat, id fit in Ecclesia vitae innocentia: πάθος
vero si graui oratione auditores ad sui imi-
tationem possit propellere. Haec in Timo-

theo videmus: primum enim sanam doctri-
nam illi tribuit iam prius, nunc addit virae
grauitatem, et morum innocentiam, quo
comparabit sibi etiam iuuenis authoritatem,
et facultatem consolandi et exhortandi.

Sed ordine videamus quas dotes iuuenis
minister sequi debeat, vt doctrinae suae au-
thoritatem faciat apud auditores. Primum,
TYPVS, ait, SIS FIDELIVM IN SERMONE: ty-
pum esse vult, hoc est, exemplar gregis, quod
tuto possint imitari auditores. Idem praeci-
pitinfra Tito cap.2.vers.7. nam idiotae plus
docentur exemplo quam oratione, adeo vt
quibene docet, male autem viuat, plus de-
struat quam aedificet: sic Christus exemplar
fuit, et dedit nobis humilitatis typum, Ioan.
13.tales Apostoli et Prophetae.

Deinde, quos debeat respicere, pios scili-
cet, hi enim sunt quos non licet offendere.
Impii semper habebunt quod carpant, quem
madmodum momus, ideo illorum offensa
non curanda est, nec indigne feret si his non
ad omnia satisfecerit: sed piorum semper
habenda est grauissima ratio.

Tertio, sequitur virtutum catalogus, in
quibus tanquam in lucidissimo speculo con-
templanda est vita et doctrina.

Primum, in sermone debet minister prae-
lucere dotibus omnibus, quae in aliis me-

diocres ferri possunt, in ipsis excellentes de-
bent esse. Hac vt ad mores principis totus
componitur orbis: sic auditores facile arri-
pient pastoris vitam, vt sit populus qualis
est sacerdos. Vt igitur moratus sit, sacer-
dotem moratum esse oportet, et vere vo-
μεν ἔμψυχον, vita debet esse lex. Id orditur
a doctrina : λόγον enim accipio, primum pro
doctrina sana quam profitetur publice ne
obscuret ipsam aut sophistice implicet gry-
phis non necessariis. Deinde sermo quotidia-
nus sit castus et pudicus.

Deinde, SIT TYPVS ETIAM IN CON-
VERSATIONE: duo summa sunt capita, do
ctrinae puritas, et vitae innocentia:illam dixit
in genere λόγον. hanc dicit ἀναςτροφήν, qua con-
plectitur totam vitam, quae simpliciter de-
bet esse inculpabilis, vt 1.Pet.2.ver.12. Apo-
stolus Petrus quoque requirit a fidelibus om
nibus: ideo hic in ministro excellentia acci-
piuntur: virtus enim in auditoribus quoque
requiritur, sed excellentia in doctore.

Tertio, IN DILECTIONE, tum qua
Dei amnorem testabitur, tum erga proxi-
mum benefaciendi et viuendi studium,
vt Deum supra omnia diligat: proximum
autem vt seipsum, vel proxime ad hunc ac-
cedat gradum.

Quarto, IN SPIRITV, hoc est,zelo pieta-

tis, qui gestibus, oratione, habitu, vita, adeo-
que verbis ac factis declarari potest: is zelus
quia singularis est motus spiritus Dei agen-
tis in hominibus piis, ideo Spiritus dicitur
simpliciter, qualis fuit in Mose, Helia, Ioan-
ne Baptista, Stephano, aliisque, imprimis in
filio Dei.

Quinto, IN FIDE, hoc est, professione
verx doctrinae, in asserenda et propug-
nanda veritate, in toleranda cruce pro no-
mine Dei : in his certaminibus praebeat
eremplum suis auditoribus, quantum pre
Chusto, et pro veritatis confessione facier-
dum sit.

Sexto, IN CASTITATE, speciale est vi-
tium iuuenum ardor venereus: hunc igi-
tur in tota vita reprimendum esse docet,
et optandum est imprimis adolescentiae,
vt Deus illorum corpora casta et impollu-
ta conseruet, ne se scortatione foedent acces-
suri munus docendi.

Transit ad occupationes literarias et pri-
uatas. Ac commendat illi primum lectionem
domesticam, hinc commoda eius subindicat.
Sit igitur septima virtus quae iuuentu-
tem excusabit in ministro, assiduum es-
se in lectione Scripturae. De lectione aliâs
diimus. Commendatur Psalmo 1. nam inter

beati viri virtutes, ponitur die et noctu me-
ditari in lege Domini: et Ioann.5. Christus
iubet scrutari Scripturam. Sic neglectum
eius taxat Oseas in populo Dei, cap.4. et alii
Prophetae, quoties Iudaeis obiiciunt quod
a Domino Deo suorecesserint, verbum illius
neglexerint.

Porre simul hic promittit aduentum su-
um, ex qua spe tamen videtur postea exci-
disse, nam Ephesinos seniores Miletum euo-
cauit praeternauigans Ephesum. Et notanda
est phrasis, praecipi lectionem donec venerit,
hoc est, semper: non enim voluit hancne-
gligi postquam ad eum venisset, sed inten-
tissime nunc hac occupari ad aduentum de
aliis etiam eum moniturus. Facit contra er-
rorem Heluidii, qui male interpretabatur
Hanc partieulam Donec.

Octauo, INTENDE ETIAM EXHORTA-
TIONI, VEL CONSOLATIONI: pigri indigent
stimulo, hi igitur excitandi sunt: languentes
vero consolatione, ne desperent: recte cur-
rentes confirmatione, quae tria omnia παρά-
κλησις nobis significare potest.

Nono, ATTENDE QVOQVE DOCTRINAE,
hoc est, vt opportune doceas, ne bonam cau-
sam male agendo deperdas: doctrina indi-
gent rudes, vt iuuentus, cui rudimenta propo-
nuntur pietatis perspicua breuitate. Deinde

adulti haerentes in perplexis quaestionibus,
vtlocis in speciem pugnantibus. Item con-
tumaces, qui nostra oppugnant: nam et κατη-
χητικόν est διδακτικόν, et ἐλεγχτικὸν, et καταςκε -
υαστικὸν, hoc est, quo nostra probamus, quo
errores confutamus, et quo rudimenta tra-
dimus. Porro haec duo: doctrina inquam et
consolatio, fluunt ex lectione priuata, quae
dictabit modum in his, et suppeditabit sem-
per idonea quaestionum omnium argumen-
ta et valebit hic quod dici solet, lectio decies
repetita placebit. Ideo diligenter et serio a
iuuenibus est amplectenda.

Transit ad generalia, nam hic eum hor-
tatur in genere ad donorum suorum cultum,
vt illa diligenter excolat, et auctiora reddat.
Sit illa cura decima donorum priuato-
rum studium augendi illa et reddendi splen-
didiora. χαρίσματα intelligo tum naturae in-
dolem, quod fuerit εὐφυὴς, quod quanquam
naturae sit, non mpedit Spiritus sancti esse
donum.

Deinde dona piae educationis, vt quod
sacras literas a puero didicerat. Denique sin-
gularia, quae illi forte miraculose collata erant
in impositione manuum, qualia tum saepe continge
bant piis, quale fuit maior dexteritas inter-
pretandi Scripturam quam habuerit prius:

solertia regendi Ecclesiam, docendi Euan-
gelium, et similia. Hoc donum non debet
neghgere, hoc est, debet auctius reddere, ne-
gligunt qui contemptim de his iudicant, ne
gligentia. sua reddunt deterius: quod Sct i-
ptura dicit defodere suum talentum. Exco-
lendum igitur est singulis suum χάρισμα, hoc
est, talentum qualecunque illud sit: et nemo
credit quantum assiduus vsus et conatus in
hac re valeat.

Deinde considera hic quomodo illi da-
tum sit hoc donum, PER PROPHETIAM. Pro-
phetiam hic etiam accipio pro piorum omi-
ne felici, et coniectura. Act.1 6.testimonium
bonum habuisse scribitur. Inter illos fratres
puto quosdam Prophetico spiritu praedi-
xisse qualis hic iuuenis aliquando futurus
esset doctor in Ecclesia Christi: et his testi-
moniis Paulus inductus est vt illum sibi ad-
iungeret. Itaque hic ponitur tanquam cau-
la occasionans.

Tertio, quomodo in ipso sit reipsa confir-
matum: IMPOSITIONE MANVVM SENIO-
RVM, qui qualis fuerit ritus alibi diximus.
Hinc certe constat cum impositione manuum
Apostolorum, et aliorum fidelium, Deum
certa edidisse testimonia, quod talis persona
illi ad tale munus placeret. Illapsus est ali-
quando visibili specie Spiritus sanctns, aliâs

linguis nouis loquebantur, aliosq. motus no
uos in auditoribus edebat S.sanctus, et indubie
siidem symbolum rite administraretur ad-
huc hodie in electionibus non minus quam
olim esset efficax, si maxime externa et inso-
lita ratione sese non exereret Spiritus S. Lo-
cus est de vocatione quoque ordinaria, de
qua vide locos.

Illatio sequ itur post longam donorum
comme morationem: et ταῦτα, refero ad om-
nes dotes enumeratas, q.d.in his omnibus
tibi elaborandum est: et μελέτη est studium
ardens aliquid reddendi auctius, id em repe-
tit immoratione, IN HIS ESTO, hoc est, haec
tua sit praxis, illa tua occupatio, cura et soli-
citudo. Addit praecepto argumentum a cau-
safinali, VT PROFECTVS TVVS CONSPI-
CVVS SIT OMNIBVS: duplex est sensus argu-
menti. Primum si neutraliter accipiamus e-
πᾶσιν, sensus erit, in omnibus iam comme-
moratis virtutibus illustris et notorius debet
tuus esse profectus. Deinde si ad auditores re
feras ἐν πᾶσιν, hoc est, apud omnes, coram om
nibus hominibus notoria debet esse tua vir-
tus, quae laus admodum praeclara est, si minister
sic vixerit, et a virtutibus omnibus sit notus.

Quarto loco appendicem addit duplici argu-

mento munitam. Duo autem hic conside-
randa veniunt: praeceptum etcausa praecepti.
Praeceptum est, ATTENDE TIBI ET DO-
CTRINAE: quod sibi ipsi iubet attendere, re-
fero ad moderandos affectus inter docen-
dum, vt iuuenilibus cogitationibus sese non
permittat, sed audiat Spiritum S.optimum
gubernatorem. Nos diceremus, halt dich ein
zoum: ideo mox sequenti capite praescribit for
mam quomodo cuiusque aetatis et conditio-
nis homines debeat vtiliter admonere.

Doctrinae aunt attendere, accipio pro sanae
doctrinae cura, vt ad hanc quasi cynosuram om-
nia sua consilia referat, et doceat quam fre-
quentissime sanam doctrinam, vt quam la-
tissime propagetur, vt ipse Apostolus fecit.
Hanc sententiam etiam immoratione illu-
strat, vt prius in illatione: non enim potest
rei huius magnitudinem, et necessitatem sa-
tis commendare.

Causa tanti praecepti est duplex, et vim
habet ab egregio et specioso fructu. Hoc
SI FECERIS, SERVABIS TEIPSVM, hoc
est, consequeris coronam illam beatam quae
debetur electis, inter quos ipsi doctores
praecipui sunt. Prima igitur cura doctoris
sit pro suae animae salute: dicitur autem seruare
se organice, alioquin principaliter et absolu-
te Deus seruat, vt priusdixit, qui est seruator

omnium hominum, maxime fidelium. Hoc
non euertit quin Timotheus sui quoque sit
seruator: Deus enim in ipso seruando eodem
vtebatur organo. Sic ad Philip.2. iussit nos
vt cum timore et tremore operemur salutem
nostram: seruat igitur Deus nos, sed non sine
nobis, et coronat in appellationibus sua do-
nain nobis, cumque ipse vnicus sit saluator
et seruator, tamen nos nostri seruatores dici
permittit.

Altera causa est, diligentia in officio effi-
ciet quoque vt alios seruet, hoc est, auditores
suos, hos, inquit, seruabis vna tecum, hoc est,
eris causa media et organum bonum, per
quod illi saluabuntur. Sic Iacobus cap.5.ait,
Qui peccat orem conuertit a peccato suo, ani-
mam liberat a morte. Et Dan.12.Splende-
bunt vt stellae caeli in aeternum qui alios ad
iustitiam erudierint. Sic Apostolus dicit se ge
nuisse Corinthios, quum solus Deus rege-
neret.

Organis tribuit Scriptura nomine, quia
coperarii sunt Dei et dispensatores myste-
riorum Dei. Sed organa se meminerint, quae
si ad Deum comparentur, recte dicent se ni-
hil esse, etc.

TRADIT hoc cap. diuersas regulas
ipsi Timotheo, quas in admini-
stratione officii sui sequatur etiam
oportet, is, cui Ecclesiarum Chri-
sti cura est deputata. Initio, vt doctrina fru-
gifera sit ostendit: quomodo cuiusque aeta-
tis, et sexus homines officii admonere debeat,
scilicet summa cum lenitate, ne quod odium
priuatum sese in corripiendo, aut arrogantia
iuuenilis prodat.

Deinde transit ad curam viduarum, docens
quae de publico ali debeant, quaeue non: item
quales ad ministerium pauperum admittenda
sint, vt conuersatio illarum scandalo careat.

Tertio, agit de presbyterorum cura et pro-
uisione.

Quarto, de peccantibus, quomodo feren-
dum fit iudicium.

Sexto, priuata adiicit, de curanda valetu-
dine in tot laboribus. De his fere disputatur
hoc capite quinto.

Propositio in singulis locis quaerenda et con

tituenda est specialiter, ne partes confundantur.
Habent tamem hic ministri praesertim iunio-
res quod sequantur: De moderanda acerbitate
inter docendum, ne tragicis clamoribus cathedram
Christi onerent potius quam ornent. Seniores
vero quibus aliorum inspectio et ordinatio est
conmissa, ne cui manus imponant, omnes vero
vt suorum in alendo curam habeant, ne praeter
necessitatem onerent Ecclesiam: sed de singulis
audiamus ipsum Apostolum.

Locus primus est de moderatione adhi-
benda in corripiendis peccatoribus. Proposi-
tio est, Timotheo, et ob id omnibus mi-
nistris, imprimis vero iunioribus opera dan-
da est, vt prudenter et cum lenitate quadam
pia auditores corripiant. Prudenter id fiet
si habeatur ratio aetatis etsexus: leniter autem
si modestiae limites non excedat iuuenis mi-
miter.

SENIOREM, inquit, NE INCREPES DVRI-
VS, SED HORTARE VT PATREM. Seniorem
accipio simpliciter aetate, quanuis Ambrosius
ad officii dignitatem referat: verum Apo-
stolus respicit totum coetum Ecclesiae, qui
constat peccatoribus aetate et sexu differenti-
bus. His omnibus prae est Timotheus iuuenis:
hunc igitur primum cum auditoribus com-
mittit, deinde cum aetate paribus aut infe-

rioribus, mox cum sexu differentibus, vt sciat
quomodo se erga omnes gerere debeat. Se-
niorem non debet ἐπιπλήττειν, hoc est, du-
rius tractare verbis et sermone, tragico ter-
rere, quasi plagis castigare, nam hoc modo
non seruaret decorum suae personae, quod
ne salua quidem pietate negligi potest. Vi-
deant igitur hodie ministri quomodo tem-
perent suas ἐπιπλήξεις, certe plus strepitus
auditur quam rei, personant magis quae-
dam templa vociferationibus more bac-
chantium, quam vtili doctrina, id vitandum
est Timotheo: faciendum autem illi, SED
HORTAREVT PATREM. In genere respicit
personam docentis Timothei quem vt iu-
uenem opponit senioribus in coetu, qui opus
habent correptione, quia et ipsi delinquunt,
et peccatores sunt: tamen vt cum fructu eos
corripiat, prudenter admonet lenitatis:
finis enim docentis est peccatorem senem
etiam reddere meliorem, id fieri non potest
si in sermone reprehensoris prodat se insul-
tatio arrogans, mordax contemptus, iuueni-
lis petulantia, et similia. Igitur et oratio et
gestus accommodandi sunt, vt summam in
reprehendendo lenitatem intelligat, hoc
est, animum filii prodere. Seniorum ho-
nori parcere, loco parentum colere. Hoc
Timotheum iubet praestare: igitur omni-

bus iunioribus ministris curandum est vt pru-
denter et leniter seniores castigent.

Et hic tenenda est prudentia et leni-
tas: prudentiae est aetati sese posse accom-
modare, lenitas fraternitatis vinculum reti-
nere. Matt.23. Christus nos omnes fratres es-
se dicit.

Transit ad sexus discrimen: ac ponit ite-
rum duo praecepta: matronae peccantes cor-
ripiendae sunt vt matres, iuniores vt sorores
in omni castitate: ergo debet adesse ἐπίπληξις,
adhibenda autem est παράκλησις: haec mini-
stris curanda sunt. Nos qui de numero au-
ditorum sumus, discamus omnes nos opus
habere correptione, quia omnes peccatores
sumus, ratio est in verbis Apostoli, QVIA
SENES OPVS HABENT CORREP-
TIONE, IVVENES OPVS HABENT
EADEM, MATRONAE ET IVVENCVLAE, quae
plena est enumeratio. Quod si qui reprehendi
nolint, caueant ne ei materiam praebeant: minister
vero si hanc moderationem non seruet, ipse vi-
derit:omnia debent ad aedificationem facere
quae euentu ipso prodit, quam studiosi sint
omnes moderationis et lenitatis.

Secumdus locus de cura viduarum. Propositio

igitur hic specialis constituatur, Ministro di-
ligenter curandum est vt viduae de publico
alendae, aut ministerio Ecclesiastico depu-
tandae, idoneae solum assumantur. Quod vt
recte intelligamus sic accipi debet. Habebat
vetus Ecclesia imprimis pauperum rationem,
quibus connumerabat orphanos, viduas, exu
les, peregrinos, valetudinarios, etc. In quibus
curandis vtebatur ministerio quoque vidua-
rum: nam inulta rectius per viduas administran-
tur quam per viros, vt adesse aegris puellis,
matronis, puerperis, infantibus, pueris, et c. I-
deo vt vitaretur passim ois scandali occasio,
praefecit talibus viduas quae de publico simul
alerentur: vnde postea illis inhaesit nomen
vt dicerentur diaconissae, in nostris regioni-
bus vmbra illius rei fuit in collegiis paegina-
rum, die Bteginen huser, in quibus tales aleban
tur viduae, quae aegris adessent si res po-
sceret.

VIDVAS, inquit, HONORA: viduam a vi-
duitate appellamus, hoc est, solitudine, sic
Graeci χήραν vocant quasi ἔρημον, desertam a
viro. χηρόω illis est idem quod ἐρημόω, va-
sto, destituo, et recte, quia vidua est viduata,
hoc est, orbata viro: sic χήρά ἑςτι μονοθεῖσα ἀπʹ
ἀνδρὸς, vel vt Apostolus loquitur, μεμονωμένη,
solitaria facta, et destituta viri patrocinio et

necessario auxilio: tales honora, inquit. Ver-
bum τιμᾶν accipio de victu etiam et amictu,
vt in Decalogo dicitur, Honora patrem tuum
et matrem, hoc est, prospice illis de victu: sic
honorandas hic accipio viduas, hoc est, illis
prospice etiam de victu vt alantur. Ad prius
tamen praeceptum, de correptione moderam-
da, potest etiam accommodari, HONORA
VIDVAS, hoc est, modeste quoque illas ad-
mone sui officii: sunt enim et hae peccato ob-
noxiae. Dum igitur peccant, minister iuuenis
orationem ad illas habiturus seruet decorum,
vt honorare videatur increpando, vt dixit de
adolescentibus mulieribus, quas obiurgare de-
bet seruata castitate. Ex quo et illud sequi-
tur, ministrum iuuenem cum viduis iuuenilis
periculose colludere familia eius: laeditur e-
nim castitas, si non facto, certe verbis et mo-
ribus, quae vno saepe verbo proditur.

Sed placet prior sensus de curandis viduis
ex publico, quod recte dicitur honorare. Ac
sciant viduae honorem virtutis praemium so-
lum esse: si igitur honorari velint, virtutem
Vt habeant curent, ne sola aetate se venditent:
quo facit Apostoli forma loquendi, quod ad-
dit, quae vere sunt, ὄντως χείρας, non obscura
est differentia inter viduas: aliae vere sunt,
quod dicuntur re et nomine viduae: aliae solo
nomine. Apostolus igitur praeceptum de ho-

norandis viduis applicat, ad solas illas quae
ὄντως sunt quod dicuntur: id quale sit ex sub-
iectis notis intelligatur.

Ἔκθεσις est plenior, quae sint vere viduae,
et quae non vere. Vere est vidua, quae non
solum viro orbata est, sed quae non habet
Τέκνα, nec ἔκγονα, hoc est, nulla plane au-
xilia humanitus expectanda.

Itaque illa quae habet filios, filias, aut ne-
potes, similesve personas, nondum est vere vi-
dua, et ideo non idonea quae de publico ala-
tur, nisi et isti plane omni subsidio careant.
Hoc postea dicet μεμονωμένην. Colligamus
igitur notas idoneae viduae alendae ex bonis
Ecclesiasticis. Prima sit nota, DEBET ESSE
VERE' VIDVA, hoc est, μεμονωμένν, orbata et
marito et omni sobole: ratio est, quia dum ta-
les supersunt, debent discere parem referre
gratiam. Sed est ambigua sententia: discant
primum propriam domum εύσεβεῖν, et red-
dere vicem maioribus: potest intelligi pri-
mum de viduis, vt ipsae malint cum suis ha-
bitare, et in pietate domesticos erudire, quod
recte dicitur ἴδιον οἴκον εὐσεβεῖν, hoc est, pie co-
lere suam familiam: est enim leuitatis argu-
mentum si vidua nolit suis cohabitare, et ma
gis delectetur aliorum conuersatione, quam
domus suae et familiae. Et id etiam dicitur

vicem rependere maioribus suis:: nam vidua
suis maioribus debet si recte instituta est,
hanc pietatem relinquat posteritati. Alter
sensus est, qui ad filios et filias seu nepotes il-
la refert, ac discant accepit de filiis: illi dis-
cant viduam matrem pie alere, quo exemplo
domum suam in pietate confirmabunt, et vi-
cesreddere maioribus pium esse docebunt:
quod Graeci dicunt ἁμοιβὰς et ἀντιθρεπτήρια
αποδιδόναι, parem referre gratiam, ἀντιπε-
λαργεῖν, ciconiarum more gratum esse pa-
rentibus. Vterque sensus recte quadrat ad
institutum Apostoli, vt scilicet vidua non a-
latur de publico cum a suis ali possit

Addit Apostolus rationes duas: prior est,
QVIA HOC FACTVM EST
καλόν scilicet natura: docet enim natura ma-
ioribus oportere gratiam referre, vide leges
ciconiarum apud Aristophanem, quibus iu-
bentur pelargides seniores ciconias alere, et
exempla Ethnica illustria in hac gratitudinis
specie Deus nobis proposuit, vt in Cimonis
filia quae patrem vberibus in carcere alit:
Aeneae, qui patrem senem ex incendio Tro-
iae effert, et alia infinita, quibus ostendi potest
καλὸν τῇ φύσει.

Altera est, quia idem DOMINO EST GRA-
TVM,h.e. officium hoc Deo acceptum est: nam
multa videntur natura honesta, quae tamen

talia non sunt, nec pacatur his Deus: et vim vi
repellere Christiano in loco et tempore non
licet. Voluptas natura honesta videtur, quae
piis tamen interdicta est: sed dum concur-
runt, ista duo validissima sunt, naturae iudi-
cium et Dei approbatio.

Altera pars ἀντιθέσεως superior non vere
vidua erat, quia habuit τέκνα vel ἔκγονα a qui-
bus debuit et potuit ali. Haec veron nunc reue-
ra est vidua: vides ὄντως χήραν describi quae sit
μεμονωμην, hoc est, orbata et marito et sobo-
le. Additur mox altera nota vere viduae, nec
illud satis erat vt esset idonea quae de publi-
co aleretur. Altera igitur nota est, pietatis
constans meditatio ac studium: quod Aposto-
lus dicit, SPERAT IN DEVM, scilicet quia
omni ope humana est destituta, non habet
maritum, non filium, nec filiam: superest igi-
tur soli Deo nitatur. Nam si filii sint, spes a-
liqua est in vicino posita: talis igitur soli Deo
fidens in orationibus et precibus perduret, vt
sit idonea quae de publico alatur, et ad mini-
sterium quoque admittatur.

Iterum contrarium addit vt fecit in
prima nota: illic opposuit μεμονωμένην, et
ἔχουσαν τέκνα, ἤ ἔκγονα. Hîc προσμένουσαν προ-

σευχαῖς opponit ei quae est σπαταλουσα, hoc est,
lasciuae et petulanti. Vox desumpta est a spa-
thale, quae significat oruamenta muliebria,
qualia in brachiis et collo habent superbulae,
Hinc σπαταλᾶν, luxum prodere eiusmodi or-
namentis, id si faciant viduae, indignae sunt
quae alantur de publico, quia mortuae sunt
Christo. Viuens morrua dicitur, quia officio
suonon respondet: et viuum dicitur cadauer.
Christo mortua est et viuit mundo: hinc σπa-
τᾶν, σπαθᾶν, et σπαταλᾶν, idem pro ἀναλίσκειν
ἀτάκτως, hoc est, sumptus facere inepte et las-
ciuire: quale in illo Aristophanis notatur. ὦ
γύναι λίαν σπαθᾶς, ô mulier nimium lasciua
es. Σπαθα̃͂ς, hocest, τρυφᾶς: hinc etiam σπα-
τάλν cibus delicacior προφὴ, aut in quo mores
sunt petulantiores, quale est in illo Graeco
carmine, Οἱ δὲ μύες νῦν ὀρχοῦνται, δρασάμενοι τῆς
σῆς σπατάλης, Mures nunc saltant, fruentes tua
spathale, hoc est, carne felium.

Repetitio est praecepti totum comple-
ctens. Duo autem exprimit: primo Timo-
theo non nisi idoneas admittendas esse: dein-
de hoc publice proponendum vt viduae tales
sint re ipsa inter Christianos, quod vno ver-
bo dicit ἀνεπίληπτοι, irreprehensibiles, hoc est,
si suos habeant, ne petant de publico ali, piae
sint non lasciuae.

Comminatio est quae habet vim argu-
menti, ne de publico ali velit, quae a suis ali
possit. Ambiguus iterum est sermo, sed vtrin-
que seruit instituto. Nam si de viduis lasciuis
accipias, quae suis neglectis, aliunde vitam quae-
ritant: recte dicitur de eo quod suos negligant,
illis non consulant, nec prospiciant cum quibus
manere nolunt: et saepe illarum prae sentia rem
domesticam plurimum auget: TALES FIDEM
NEGARVNT, h.e. Christianam professionem, cui
non respondent, et ideo infidelibus sunt pe-
iores, qui suis pie et sancte prospicere malue-
runt, et apud filios tenuiter viuere, quam alibi
laute. Itaq. nulla pia vidua hoc conari debet.
Sin ad filias referas, illas quoque terrebit argu
mentum vt curent suas matres viduas, quia do-
mesticae sunt, prae terea propriae sunt, praeter-
ea fidem non negasse videbuntur, et ab Ethnicis
minime victae: certum enim est ingratas erga
parentes damnari ab Ethnicis, cuius rei vide
exempla apud Val.de gratis et ingratis.

Tertia sequitur nota quae vidua digna
possit esse ministerio publico, et alimento, que
scil.attigerit annum 6o. Nam talis inepta est
partui et ob id libidini minus subiecta. Poste-
rius seculum mitigauit hunc numerum, quadrage-
nariam admittendo: plus peccant hodie, quamlibet

suscipiendo modo votum sanctae viduitatis
promittat, licet id nunquam seruare cogitet.

Quarta nota hic etiam additur, quae fuerit
vnius mariti vxor, hoc est, vno viuente, non al-
teri se copularit, nec etiam suo aliquovitio ab
vnius matrimonio repudiata ad alium transie-
rit thorum, quod est δευτέροις γάμοις ὁμιλεῖν,
nec etiam extra matrimonium prostituta pu-
dicitia vixerit: sic vnius mariti vxor fuerit. I-
gitur non damnatur si vno mortuo ad alte-
rius connubium transeat honeste, quia mors
cum soluat matrimonium, efficit vt adhuc
vnius sit mariti vxor.

Quinta nota habeat etiam bonorum o-
perum plenum testimonium: μαρτυρουμένην
accipio vndique conuictam a bonis operibus,
hoc est, cuius pietas publice sit notoria. Et
quae sint bona opera hic accipienda vtiliter
admonet ne alia intelligeremus. Sunt igitur
erudire liberos, hospitalem esse, piorum laua-
re pedes: hi enim sunt sancti in Scriptura, af-
flictis adesse. Haec matronalia sunt ornamen-
ta, quae viduam postea factam commenda-
bunt vt de publico ali debeat, et ministerio
adhiberi possit.

Locus est de iunioribus viduis diligenter i mimi
steriopublico cauendis. Constat locꝰ propositione,

ratione, et illatione. Propositio est, IVNIO-
RES VITATO, hoc est, indignas iudica-
to publico alimento et ministerio Ecclesiae,
item priuato et solitario colloquio ne viole-
tur castitas: periculosum enim est iuuenem
ministrum cum iuuencula vidua secretius a-
gere, et familiarius colloqui: proditur enim
pudor, et proximus est lapsus et periculum scam-
dali. Ratio est a communiter consequentibus
vtplurimum veris. Primum.n.SOLENT LAS-
CIVIRE CONTRA CHRISTVM, ET NVPTV-
RIVNT MVTATO CON. quod quum in Ecclesia
Christi sine infamia non possint, cogitant ple-
nam defectionem a tota professione Christi,
quod est lasciuire contra Christum.

Alterum argumentum ex superiori na-
tum: fidem primam abnegarunt, ergo cauem-
dae sunt. Item, habent iudicium, hoc est, dam-
nabiles sunt : igitur cauendae. Κρῖμα habent,
hoc est, κατακρίμα, idque apud Deum, quem
fallere non possunt. Deinde apud piam Ec-
clesiam militantem, quomodo sua petulantia
offendunt. Denique apud Satanam cui parent,
qui accusator illarum erit apud Deum.

Primam autem fidem accipio pro tota Chri-
stianismi professione, quae merito prima fi-
des est, hoc est, prima fidei professio. Idem
Graecis dicitur πίςτις, hoc est, fidei professio,

quam adulti edebant in Baptismo post con-
uersionem, renunciantes Satanae et mundo,
obstringentesq. se vni Christo. Hunc negant
viduae lasciuae, cogitantes defectionem a toto
Christianismo. Alii primam fidem accipiunt
pro voto castae et sanctae viduitatis, quod vo-
tum postea frangunt nuptias meditando. Hinc
πίςτις est συνθήκη et Neder, votum: mihi prior
arridet sensus.

Tertium malum quod hinc fluit: red-
duntur ἀργαί: quarto fiunt vagabundae: quinto
φλύαροι, nugaces, garrulae: φλύαρος dicitur nu-
garum amatrix, et φλυαρολογία, studium nugan-
di, et φλυαρόγραφοι, illarum scriptores: deniq.
περίεργοι, curiosae, inquirentes in res non neces-
sarias, vel quae ipsarum scire nihil intersit: in-
quirunt enim libenter in proximi vicini mo-
res et familiam. Haec catena malorum efficit
vt sint cauendae. Argumentum omnium tale
est, Quid quid est periculosum et plenum scam-
dalo, id ministro diligenter est cauendum, sed
iunores viduas ministerio adhibere, et illa-
rum vti consortio, plenum est periculo ac scan-
dalo:ergo diligenter est cauendum.

Illatio ex superioribus vt plurimum con-
sequentibus, et veris malis: constituit autem
generalem regulam quae valere debet intota

illa aetate, scil. vt iuniores omnes nubant dum
praedicta pericula cauere non possunt. Hinc pro-
bantur secundae nuptiae, quia Apostolus illa-
imperat iunioribus viduis, adeoq. praefert voto
sanctae viduitatis: igitur sanctas esse oportet
nuptias secundas. Ratio est, quia his votum
castitatis laqueus est, et occasio perditionis:
ergo vitandum. Addit autem Apostolus bona o-
pera, vt prius, coniugalia, quae vere Deo placent:
vt est liberos gignere et educare, domum rege-
re, cauere infamiae notas. Vide de hac re ele-
gantem epist. apud Cyprianum, libus 1.epist.11.est.

Addit conclusioni nonum argumentum ab
exemplis sumptum: vsu enim ipso edoctus A-
postolus canonem hunc de nuptiis repetendis
constituit. De certis exemplis loquens, ait quas-
dam euersas esse, retro Satanam abeundo,
quod non potest nisi de plena apostasia a to
ta Christianismi professione intelligi.

Generalis epilogus secundi loci, de ido
neis saltem admittendis, vt de publico alantur:
repetit igitur generalem sententiam, vt quae
habeat amicos et ab his alatur. Vides hic vi
duam dici non veram quae habet πιςτόν, hoc est,
filium, aut nepotem, vt dixit ver.4. vel quae
habet πιςτὴν, hoc est, filiam, aut neptem: talis
vidua debet ali a suis domesticis, et opponitut

equae hic et supra versu tertio dicitur ὄντως
χήρα, hoc est, re et nomine vidua: haec alenda
est, prior non: ratio est, ne greuetur Ecclesia:
gitur iuuenculam de publico alere, vel quae
habeat suos per quos alenda sit, illud est gra-
uare Ecclesiam.

Tertius est locus capitis de ministris re-
cte alendis ex publico. Propositio est, Curan-
dum est Episcopo vt ministris Ecclesiae be-
nigne victus et amictus subministretur. Pres-
byteri nomen generale est, complectens se-
mores Ecclesiae, qui duplices sunt.

Alii cum ministris solum disciplinae prae sunt.
et mores regunt: alii praeter illud eriam docent, et
Sacramenta administrant, et fieri potest, vt hi
posteriores re ipsa iuuenes sint, officio senes,
qualis erat Timot. inter presbyteros iuuenis,
HI DVPLICI HONORE DIGNI SVNT,h.e. sunt
benigne alendi:fed meminerint hoc pertine-
re ad eos solum qui bene praesunt,h.e. qui of-
ficium suum serio praestant: id faciant singuli,
hine quaerant de honore duplicato.

Sunt qui duplicem honorem intelligant de sti-
pendio geminato: primum fit stipendium pro
se et familia: alterum pro peregrinis, vt possit
quia supra dicebat Episcopum vnius vxoris,
esse hospitalis: quod tamen mihi non placet,
hoc est, vnius Heclesiae debere esse maritum,

h.c.praesidem. Non potest igitur ab vna Eccle-
sia duplum accipere stipendium. Altera est sen-
tentia inter pretantium duplicem honorem: primum
de liberali victu, qui honor primus est: deinde
de honestis sententiis de pio ministro, qui al-
ter honor est: ac si dicat pium ministrum beni-
gne non solum alendum, sed etiam honesto ha-
bendum loco, pie de ipso et honorifice loquen-
dum, quae sententia vera est. Mihi tamem placet
tertia: nam more Scripturae duplum dicitur a-
bundams, et pleniore memsura traditum, vt Matt.
23.ver.15. De hypocritis dixit Christus quod
suos proselytos faciant filios gehennae duplo
ipsis maiores. et Apocal.18. De Babylone ait,
Duplicate illi dupla secumdum opera eius. h.e.
pleniore mensura puniatur vt promeruit. Ita
duplicatum accipio honorem, hoc est, beni-
gne et plenius praestitum, quod fit vno stipem-
dio hilariter soluendo, prompte et benigne
alendo, ac vt par est colendo.

Propositio exposita est, in qua tria sunt:
primum qui sint liberaliter alendi, scil. quibe-
ne praesunt: deinde quomodo liberaliter du-
plicato honore: tertio ad quos singulariter
hoc spectat: ad eos qui in doctrina suam prae-
stant operam vigilanter. Nunc propositionis
additur confirmatio a pronunciatis: estq. argu-
mentum geminum:primum a veteri testamento

depromptum, alterum ex nouo. Mosis enim est
sententia, Boui trituranti non obligabis os, de qua
diximus, Cor.9.ver.9. Vnde hoc sequitur. Si
boui benigne exhibendus est victus propter la-
borem, quanto magis homini docenti vigilanter et
vtiliter? Christi vero est sententia, Dignus est
operarius mercede sua, Matt.10.ver.10.Luc.
10.ver.7. In quibus sententiis obseruemus opor-
tere esse non pigros boues, aut otiosos homines
in foro, siquidem nobis velimus applicare id
quod Apostolus hic docet. Deinde Scripturae
nomine, iam tunc comprehensas fuisse Domini
Cheist; sen tentias de religionis cura, etc.